dergi

UYGARLIK KURAMLARI VE ŞİDDET SORUNU 95
yüzyılın, nasıl olup da zulmün en kanlısını ve imha süreçlerinin en korkuncunu
içerdiği, şiddet, savaş ve terörün uygarlık ve modernite düşüncesini nasıl ve ne
şekilde etkilediği sorusu ve son olarak da şiddetin çok farklı biçimlerinin ve görüntülerinin
modern kültür ve uygarlık ile ne gibi bir içsel ilişki içinde bulunduğu
sorusudur. Yoksa, şiddetin değişik biçimleri ve tarih boyunca değişen ölçüsü,
parlak ışıklar saçan ‘modernite projesi’nin öteden beri varolan ‘karanlık’ yüzü
müdür? Acaba ‘şiddet içermeyen modernite’ anlayışı, modern toplumların kendilerini
tanımlayış biçimlerine ait yapısal bir bileşen olmasına rağmen, gerçeklikle
örtüşmesi oldukça güç bir ‘sosyal mitos’ (Schnädelbach, 1989) mudur?
4. Uygarlık Kuramı “Klasikleri” ve Şiddet
Aşağıda, seçtiğim uygarlık kuramı ‘klasikleri’nin uygarlık, modernleşme ve rasyonelleşme
anlayışlarındaki şiddet sorunsalına yaklaşım biçimleri ile şiddetin ve
modernitenin kavranmasına yapabilecekleri olası katkıları ele almak istiyorum.
Uygarlık ile şiddet arasındaki ilişkinin kavranması açısından kültür ve uygarlık
kuramcılarının bana özellikle ilginç gelmesinin nedeni şudur: Uygarlık sürecinin
gelişimi, Batı kültürü ve modernite tarihinin en kapsamlı çözümlemelerini ve
paradigmatik yorum modellerini sunan; anlamları konusunda aralarında varolan
bütün farklılıklara rağmen, ‘modernite’, ‘kültür’ ve ‘uygarlık’ kavramlarına,
uygar olma ve şiddetten arınıklık anlamında, belirli bir normatif içerik yüklenmesi
gerektiği görüşünde buluştukları gözönüne alındığında, kuramlarını gerekçelendirmek
için kendilerini şiddet sorunsalı ile hesaplaşmak zorunda görenler
bu yazarlardır. Bu nedenle amacım, -kültür ve uygarlık anlayışlarını yeniden
oluşturmak suretiyle- Sigmund Freud’un, Max ve Alfred Weber’in, Norbert Elias’ın,
Max Horkheimer’ın ve Theodor W. Adorno’nun a) şiddet konusunda söyledikleri
şeyleri ve şiddetin değişik biçimlerini kuramsal çalışmalarında ne ölçüde
dikkate aldıklarını ve bunları hangi ölçüde kuramlarına dahil ettiklerini, b) bu
yazarların dünya savaşlarında, şiddete dayalı yönetimlerde, nasyonal sosyalistlerin
Yahudi katliamlarında ve Stalinci terörde ifadesini bulan ‘makro şiddet’ karşısındaki
tavırlarını, c) yaşadıkları çağda edindikleri ‘makro şiddet’ deneyimlerinin
bu yazarlar için ne ölçüde ‘yanıltıcı bir deneyim’ ya da ‘şok’ olduğunu ve bunların
uygarlık kuramları üzerinde yeniden düşünmelerine yol açıp açmadığını ve
d) kendi bakış açılarından modernite ve barbarlık, uygarlık ve şiddet ilişkilerinin
nasıl görülmesi gerektiğini anlamaya çalışmaktır. İşte bu amaçla, önce yazarları
tek tek ele almak ve genel çizgileri belirginleştirmek istiyorum.
4.1. Sigmund Freud: Kültürün hoşnutsuzlukları
Sigmund Freud’un kültür kuramı -ki Freud kültür ile uygarlığı eşanlamlı kavramlar
olarak görür- aynı alanda çalışan sonraki araştırmacıları birçok açıdan