dergi

“Evde Taylorizm”: Türkiye Cumhuriyeti’nin
ilk yıllarında evişinin rasyonelleşmesi (1928-40) *
Yael Navaro-Yaşın**
51
1930’lu ve 1940’lı yıllarda düzgün bulaşık yıkama, verimli temizlik ve uygun çocuk
bakımı gibi ev işleri, “modern” bir ulus-devlet’in temellerini yaratmaya çalışan
Türk milliyetçilerinin çok önemli bir ilgi alanını oluşturuyordu. Mutfak içerisinde
mekânın rasyonel bir şekilde nasıl düzenleneceği, dikiş eşyalarının anlaşılabilir
bir biçimde nasıl tertipleneceği, yemek pişirilirken hangi ölçülerin
kullanılacağı ve çocukların ne vakit uyutulacağı hararetle tartışılan konu başlıklarıydı.
Kadınlarla ilgili yayınlara katkıda bulunanlar, Türk kadınlarının icra ettiği
ev kadınlığının niteliğini eleştirel bir sorgulamaya tabi tutuyorlardı. Eski kuşakların
“iptidai” ve “ ananevi” yöntemlerine karşı, yazarlar daha “fenni” ve “asri”
ev işi yöntemleri haber veriyorlardı. Ev ekonomisi ders kitapları, ütü, dikiş ve
çocuk bakımının “en iyi tek yolu”nu tavsiye ediyorlardı. Meslek okulu öğretmenleri
mutfak işi için yeni bir “tanzim” ve “tasnif” tavsiye ediyorlardı. Bulaşık
yıkamayla ilgili daha “rasyonel” metodlar popüler dergilerin ev kadınlarına ayrılan
sayfalarında öneriliyordu.
1920’ler ve 1930’lar Türkiyesi’ndeki bu rasyonelleştirilmiş ev hamlesi aslında
uluslararası daha “verimli” ev yapımı hareketi ile eş zamanlıydı. Frederick
Winslow Taylor’un endüstriyel verimi katlamaya yönelik “zaman ve hareket”
çalışmaları hararetle tartışılırken, ABD ve Avrupa’daki ev ekonomistleri fabrikada
işe yarayan yöntemlerin evlerde de işe yarayacağını düşünmeye başladılar.
Batılı ev mühendislerinin ev içi verimlilik üzerine yazdıklarını Cumhuriyetin ilk
yıllarında Türkçe’ye çeviren yazarlar, Taylor’un prensiplerinin Türk hanelerine
(*) Yazar, bu projenin ortaya çıkışına ve olgunlaşmasına yön veren Brinkley Messick’e ve eleştirel
katkıları için Zachary Lockman’a teşekkür eder. Bu makalede, John D. Kelley ve Rena Lederman’la
yapılmış tartışmalardan da faydalanılmıştır.
(**)Cambridge Üniversitesi, Sosyal Antropoloji Bölümü.
TOPLUM VE B‹L‹M 84, BAHAR 2000