dergi

TÜRKİYE’DE LAİKLİĞİN TARİHÎ DİNAMİKLERİ 161
R.Guenon, F. Schuon gibi yeni-gelenekselci düşünürlerin ve Peter L. Berger gibi
din sosyologlarının derinlemesine tartıştığı üzere, sekülerleşme/laikleşme sürecinin
sanıldığı gibi, metafiziğin ve vahyin mi, yoksa esas itibariyle sahici geleneğin,
kutsalın ve hikmetin mi reddi anlamına geldiğinin revizyonu bu yazının
kapsamı dışındadır. Başta verdiğimiz sınırlı tanım açısından ise laikleşme ile
devletin gelişimi arasında neredeyse nedensel bir ilişki söz konusudur. Geleneksel
entelektüel gündemin temel temalarından birini oluşturan ‘tabii hukuk’,
Kilisenin yozlaşması ve giderek sahneden çekilmesine paralel olarak gündemden
düşmüştü. Devletin Kiliseye galebesiyle birlikte ise, gündemi, insan-yapımı,
pozitif, yani ‘laik’ hukuk almış, F. Bastiat’nın (1990) büyük bir duyarlılıkla
vurguladığı, ‘hukuk’un ontolojik ‘adalet’ kavramıyla içkin ilişkisi artık gözden
kaybolmuştu. Böylece pozitivist esprinin gereği olarak, ‘toplum/toplumbilim’
ilişkisinde olduğu gibi, ‘devlet/pozitif hukuk’ ta toplumsal mühendisliğin bir
formülasyonu haline gelmişti.
Batı’da tabii hukuk arayışının kesilmesiyle pozitif (laik) hukukun evriminin,
modern devletin gelişimine paralel bir seyir izlediği (Apter, 1965: 74), birçok yazar
tarafından ifade edilmiştir. Örneğin, Engels (1968: 324) hukukun ancak belli bir
devlet örgütünün var olduğu toplumlar için söz konusu olabileceğini söylüyordu.
Artık ‘adalet’ ile içkin ilişkisini koparan (pozitif) hukuk, XIX. asır Alman dünyasında
geliştirilen ‘hukuk devleti’ kavramının çıkış noktasında olduğu gibi, temelde
bir iktidar aygıtı olarak devlet gücünün, otoritesinin meşrulaştırılması amacına
yönelecekti (Apter, 1965: 74). Buna en çarpıcı örnek kanaatimizce, Hegel’in (1998:
153) ‘anayasa hukuku’ndan, ‘devletin hakları’ şeklinde söz etmesidir. 17
Batı’da olduğu gibi, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu ile zirvesine çıkacak
modern devletin gelişimi ile laikleşme arasındaki ilişkinin tarihî kökenleri gerçekte
Osmanlı’ya uzanıyordu. Osmanlı’da, geleneksel ‘devlet’(kut) ve ‘şehir’ anlayışının
zıddına, İran ilahi devlet anlayışı ve bürokratik geleneğine dayanan ‘modern
devletin izdüşümü’nün sonucu olan İslâm hukuku (fıkıh) ile nizami (statutory-positive)
hukuk arasındaki fiili çatlak (Gencer 2000), modernizasyon/ihtilal
sürecine paralel olarak büyüdü. Batı üstünlüğünü dengeleme arayışının belirginleştiği
Nizam-ı Cedit, Tanzimat, Meşrutiyet ve Cumhuriyet devirlerinde ise ‘devleti
kurtarma’ kaygısının ağır basması, ibrenin gittikçe İslâm hukukundan pozitif
hukuka doğru kaymasına yol açtı. Gerçekten, III. Selim’den Mustafa Reşit Paşa’ya,
II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal Paşa’ya uzanan çizgide görüldüğü gibi, ‘devlet
elden gidiyor’ kaygısıyla birincil amaç hep ‘devleti kurtarmak’tır. 18 Bu anlayışa
göre ‘devletin kurtuluşu’ ‘ülkenin kurtuluşu’ anlamına gelmektedir.
17 Oysa bilindiği gibi, Bastiat’nın (1990) da vurguladığı üzere, etimolojik anlamıyla ‘hukuk’, haklar,
yani ‘insan hakları’ anlamına gelmektedir.
18 Bu konuda özellikle III. Selim’in feryadı çarpıcıdır: “Allah aşkına devlet elden gidiyor. Sonra faide
vermez. Ben bildiğimi size beyan eyledim. Siz de devlette hissemendsiniz” (Karal, 1988: 148)
(vurgular bana ait).