dergi

ZAMAN: MODERN VE POSTMODERN 193
sonsuzluğun sayılabilir bir imgesidir. Bütün şeylerin ve biçimlerin sayı olduğu
doktrini, evrenin kanununun yani düzenin, dengenin ve uyumun da sayı olduğunu
bildiriyordu. Bu görüşle birlikte zamanın, tarihinden gelen üç klasik zaman
modeli oluşmaktadır (Fraser, Lawrence ve Haber, 1986: 24):
1- Zaman, bizim algılama tarzımıza hizmet eden bir yanılsamadır (Parmenides).
2- Zaman, bütünüyle gerçek dışı değildir, ancak sadece kendisi değişmeyen
şeylerin hareketli bir temsiliyetidir (Platon).
3- Zaman, sayılabilen hareketin, sayılabilir bir parçasıdır (Aristoteles).
Aristotelesçi astronomi, zamanın döngüsel ve doğrusal ifadesinden başka bir
seçeneğe izin vermemekteydi.
Ortaçağ’da ise, nesnel doğa zamanı ile öznel insani zaman arasında bir ayırım
yapılmamış, her ikisi de Tanrısal yaradılıştan türetilmiştir. Antik çoktanrıcılık
ve çok merkezcilikten vazgeçilmesiyle birlikte, zamanın evrensel olduğu kabul
görmeye başlamıştır. Tüm Tanrısal, insani ve doğal düzenlerin birliği her
yerde uygulamaya konulup onaylandıktan sonra, genel geçer bir zaman hesabı
ve zaman ölçümü yapabilmek mümkün olmaya başlamıştı (Borst, 1997: 20) Bu
dönemdeki yerleşik Kurtuluş Zamanı inancı ise, Hıristiyan olmayanları (ötekileri)
bu kurtuluşun adayları olarak görme anlamında içine dahil edici bir nitelikteydi
(Fabian, 1983: 26).
Tek tek saatlerin Hıristiyanlar için önem kazanmasında (MS 540) Tanrıya ibadetin
kişisel düzenliliği ve özdenetimi önemli oldu. Herkesin Su ya da Güneş
saatine bakar olmasıyla birlikte ibadet zamanlarının hesabı, kısmen kişilere bırakılmıştı
(Borst, 1997: 30). Yine de durağan bir uyum içindeki tutucu bir evren
algılayışının yaygınlığında, zaman hesabı, sadece yüksek rahiplerin ve alimlerin
gizli alanıydı: zamanın basitçe ölçülmesinden ziyade hesaplanması, insana saygınlık
kazandırıyordu. Zamanın uzun vadeli hesaplanması anlamındaki Compotus,
karışıklığın ve keşmekeşin içindeki bilgece bakışın simgesi bir uğraş haline
gelmişti (Borst, 1997: 33). Yunan antikitesinden kaynaklanan ve Hıristiyan-
Yahudi geleneği tarafından da tercih edilen görüş, evrenin mutlak ve kaçınılmaz
ilkelerinin sayısal ve zamansız (timeless) oluşuydu. Kozmozun düzeninin dünyevi
göstergeleri, sayılardı (Fraser, 1986: 8).
Ortaçağ’da dünyevi şimdiki zamanın kabul edilmesinin bedeli, tinsel mesafe
ve bütünsel bakıştan vazgeçmekti. 9. yüzyılda, zamanın yapay olarak oluşturulması
ve mekanik olarak ölçülmesi yerine, gökten dindarca gözlemlenmesi ve
bilgece hesaplanması kavrayışı geçerliydi (Borst, 1997: 48) 11. ve 12. yüzyıllara
gelindiğinde zamanın, kozmik bir döngü olarak kavranması yerine, özünde tek
bir An olarak kavranması yaygınlaşmaya başlamıştır (Borst, 1997: 71). Aktif çalışma
içinde olanlar, giderek zaman darlığından yakınır hale gelmişlerdir.
Giderek, Ortaçağ’ın dinî ve nitel zamanı ve Tanrı’nın ebedi gerçeği olarak zaman,
maddi- nicel zamana ve insanlar arasında bağlantı kuran toplumsal zama-