dergi

UYGARLIK KURAMLARI VE ŞİDDET SORUNU 97
garlık bağlamındaki) ilerlemenin barbarlık ile ortaklık kurduğu düşüncesi, Freud’un
düşüncesinde temel bir figür olarak varlığını sürdürür.
4.2. Norbert Elias: Uygarlık süreci modelleri
Norbert Elias’ın eseri genellikle uygarlık kuramı klasiklerinin ilki olarak değerlendirilir.
Uygarlık Süreci’nde (Elias 1976), sosyo-oluşumsal süreçler -yani
meşru şiddet tekelini elinde tutan ve giderek daha geniş kamusal mekânların
barışın egemenliğine girmesini gerektiren, daha büyük sosyal birimlerin (devletin)
oluşumu- ile psiko-oluşumsal süreçlerin içiçe geçtiği Fransız saray kültürü
örneğinde Batı Avrupa’nın gelişim tarihini inceler. Kamusal mekânların barışçılaştırılmasına
paralel olarak, kapsamlı duygulanım denetimi sayesinde öznelerin
de giderek barışçılaşması söz konusudur. Sonuçta, artan dış baskılar özbaskılanıma
dönüşür ki, bu gelişme aynı zamanda toplumda giderek artan işlevsel
ayrımlaşmanın ve karmaşıklaşan karşılıklı bağımlılık ilişkilerinin ve uzayan
edim zincirinin bir sonucudur. Saldırganlık duygularının giderek engellenmesi
(bilindiği üzere şiddet sorunsalı Elias’da uygarlık sürecinin görünüş biçimlerinden
sadece birisi, ama ayrıca merkezî olanıdır) bir yandan toplumsal işbölümüne
ve uzayan bağımlılıklar zincirine dayanırken, öte yandan devletin denetim
ve yaptırım gücünün merkezileşmesi ve tekelleşmesinden kaynaklanmaktadır.
Elias bunları söylerken, uygarlık sürecinin gelişim yönünü de çizer: herhangi
bir başlangıç noktası vermese bile, ‘karanlık Ortaçağ’dan itibaren izlediği, Fransız
saray kültüründen sonra ulusal devletlerin oluşum evresinden geçen uygarlık
sürecini, bütün yeryüzünü kapsayan bir düzenleyici sisteme -toplum içi ve
toplumlararası ilişkilerde şiddet kullanımını etkin bir şekilde sınırlayan, küresel
şiddet tekeline sahip bir dünya hükümetine- bağlar.
Uygarlık kavramını “tarafsızlaştırma” konusundaki bütün çabalara rağmen,
normatif bağları tamamen dışlamayan, oldukça çizgisel ve biraz da evrimci bir
uygarlık süreci analizinin, önce Birinci Dünya Savaşı’nın yaşattığı yıkıcılık deneyimlerine,
sonra da 30’lu yıllardan başlayarak gelişen nasyonal sosyalist şiddet
rejiminin reel deneyimlerine hiç değinmemesi şaşırtıcıdır. Belli ki bu deneyimler,
Elias için yanıltıcı deneyimler olarak bile herhangi bir rol oynamamışlardır.
Elias’ın araştırmalarında önemli olan, şiddetin kendisi değil, şiddetin denetlenme
biçimi ve bu denetim biçimlerindeki tarihsel değişimdir. Şiddet büyük
ölçüde, insanın kendi bedeni ve diğer bedenler karşısındaki doğal sınırsızlık, itki
ve denetlenemeyen bir ‘duygulanım’ olarak görülür.
Gerçi Elias daha sonra (Elias, 1992) nasyonal sosyalizmle ve ondan kaynaklanan
şiddet ile de ilgilenmiştir, ama bu durum onun uygarlık kuramında herhangi
bir düzeltme yapmasını sağlamamıştır. Oysa bu tür bir düzeltme gereklidir,
çünkü Elias’ın nasyonal sosyalizm değerlendirmesi, uygarlık kuramının kategorik
ve kavramsal çerçevesine uymamaktadır. Elias, uygarlık ile ortaya çıkan