dergi

NORBERT ELIAS’IN İNSAN BİLİMLERİ KAVRAMI VE BİLGİ SOSYOLOJİSİ 113
pay sınırların 2 varlığı, bu gelişmeyi daha da güçlendirmektedir. Alman sosyoloğu
Norbert Elias, süreç ve figürasyon sosyolojisi ile başlıca tüm sosyal ve tarih bilimlerinin
kesiştiği bir araştırma programı yaratmıştır. Elias’ın, yukarıda söz
edilen ve önemi belirtilen disiplinlerarasılık anlayışını bünyesinde taşıyan bu
yaklaşımının gerekliliği ve anlamı, ancak onun insan bilimleri kavramıyla ilgili
görüşleri çerçevesinde açıklığa kavuşabilir.
Bu yazının asıl amacı, insan bilimleri kavramını ana hatlarıyla açıklamak ve
her şeyden önce de, söz konusu kavramın temelini ve gerekçesini oluşturan Elias’ın
bilgi sosyolojisini tanıtmaktır.
Elias, insan psişiğinin ve her bir toplumun yapılarını ve onların tarihlerini,
birbirinden ayrılmaz bütünlükler olarak ve de ancak birbirleriyle bağlantılı bir
biçimde birlikte araştırılabilen olgular (fenomen) olarak algılar. Bu fenomenler,
insan bilimlerinin konusunu teşkil ederler. Toplumsal dönüşüme yönelik güçlü
içkin bir tepkinin her toplumsal yapının entegral momenti olduğunu varsayan
Elias’ın ana uğraşı, uzun vadede ve plansız olarak meydana gelen toplumsal gelişmenin
incelenmesiyle ilgili ampirik açıdan daha uygun teorik modelleri araştırmaktır.
Bu hususta Elias’ın izlediği ana amaç, insanî gelişme süreçlerinin birbirleriyle
olan genel ilişkilerini ve yönünü aydınlatmaktır. Onun bu amaca yönelik
olarak geliştirdiği sentez, bir yandan farklı araştırma perspektiflerinin birbirlerine
ilişkin tutumlarını analiz etmekte; diğer yandan da ayrı sonuçları daha
kapsamlı bir modele entegre etmektedir. Elias’ın sosyolojisinin ana paradigmalarından
birisini oluşturan bu toplumsal dönüşüm teorisi, ancak böyle bir çerçevede
anlaşırlılık kazanacaktır. Söz konusu teorinin dayandığı ana varsayım:
“...çok sayıda insanın irade ve planlarının karmaşık bir biçimde içiçe geçmesiyle,
ilgili insanlar tarafından istenmemiş ve planlanmamış yapılar ve süreçlerin ortaya
çıkması”dır (Elias, 1977: 131).
Elias, bu türde örülmüş yapıların ve uzun vadeli olup da planlanmamış, ama
aynı zamanda belli bir yapı ve yöne de sahip olan süreçlerin incelenmesini ve
açıklanmasını, sosyolojinin ve hatta insan bilimlerinin ana görevleri arasında
saymaktadır. Daha ileride, Elias’ın toplumsal süreçler teorisinin tanıtıldığı bölüm
çerçevesinde, özellikle onun trend olarak da adlandırdığı bu uzun vadeli
gelişme eğilimlerine değinilecektir. Ama bu noktada, önce bir adım geriye gidip
yukarıda insan bilimleri olarak adlandırılan bilimleri, Elias’ın geliştirdiği, bilimlerin
süreç modeli çerçevesinde düzenlemek gerekli olacaktır. Elias’ın bilimlerin,
bilimlerarası ilişki, benzerlik ve farklılıkların bilgi-sosyolojisi bağlamındaki
araştırmasının yönünü, kendisi tarafından büyük evrim (evolüsyon) olarak adlandırılan
standart bir model belirlemektedir. Elias’ın kasdettiği evrim,
2 Elias’ın eleştirdiği nokta, belli bir aşamadan sonra bu sınırları, bilimsel konuların yerine disiplinlerin
belirlemesidir.