dergi

ZAMAN: MODERN VE POSTMODERN 201
eder veya açar. Şimdi, Dasein’ın geçiciliğinin temellendiği zamandır. Çünkü
şimdi’de nesneler her zaman şu anda olarak kavranılır” (Heidegger’den aktaran
Çüçen, 1997: 73-74).
Şimdi’ye benzer bir vurguyu Augustinus’ta henüz MS 400 civarında görmek
mümkündür. Yalnız buradaki fark, Augustinus’un “şimdi”si insansal bir şimdi
değil Tanrısal bir şimdi olması, yani Tanrı’nın geçmişi, geleceği, şimdiyi bütün
zamanı kendi Şimdi’sinde bütün olarak önünde görmesindedir. “Zaman ve sayının
efendisi Tanrı idi” (aktaran Borst, 1997: 27). Augustinus, zaman ve sayı
arasında bağlantı kurulup somutlaştırılmasına karşı çıktı. Zamanın dilsel olarak
bölünmesini de onaylamadı:
Üç zaman vardır: Geçmiştekilere ilişkin şimdiki zaman, şimdikilere ilişkin şimdiki zaman
ve gelecektekilere ilişkin şimdiki zaman. Çünkü bu üç zaman zihinde vardır ve
onları başka yerde görmem: Geçmiştekilere ilişkin şimdiki zaman anı, şimdikilere ilişkin
şimdiki zaman bir anlık görü, gelecektekilere ilişkin şimdiki zaman da beklenti
olarak vardır. Kastedilen bunlar ise, üç zaman görüyorum ve üç zaman olduğunu söyleyebilirim.
Ama gene de varsın densin, geleneksel biçimde kullanıldığı gibi ‘üç zaman
vardır, geçmiş, şimdiki, gelecek zaman’ densin; bu bence önemli değil; karşı çıkmıyorum,
kınamıyorum; yeter ki denmek istenen şey, yani ne gelecekte olan şeyin ne de
geçmişte olan şeyin varolmadığı anlaşılsın (Augustinus, 1996: 55).
Fiziksel zamanın (ya da kamu zamanının) düzenlenmesine karşılık, insani yani
öznel zamanı vurgulayan yukarıdaki felsefi düşünceler, özne ve nesne ayrımıyla
harekete geçiyordu. Öte yandan özne/nesne karşıtlığını ve ayrımını bozarak yani
farklı bir epistemolojik anlayışla zamanı ele alan düşünürler de bulunmaktadır.
Örneğin Bachelard, akis (reverberation) kavramıyla özne-nesne arasındaki farkı
bozarak herhangi bir ontolojik verilmişlik kavramının tersine, özneyi işaret eder
(Game, 1995:196). İmge (image), öznede akislerden kurulur. Bachelard, Game’e
göre yalnız imgelerle, onun için bir gerçekliğe sahip olan imgelerle ilgilenir. Deneyim
yaşanılan imgeleri içerir. Bilgiyi öncelleyen ve bilgide yansıtılan bir ontolojik
varlık hakkındaki varsayımlar üzerine Bachelard’da çok az kanıt vardır. O’nun bilgi
için metaforu, yansıtmadan (reflection) daha çok aksettirmedir (reverberation):
Özne veya nesnenin her birinde kaynaksızdır (Game, 1995:196).
Zaman konusundaki en önemli filozofik adlardan biri olan Heidegger’in görüşleri,
Bachelard’ınkilerle birlikte, zamanın kavranışında önemli dayanaklar
sağlamaktadır. Heidegger’in felsefesi, Borst’un belirttiği gibi “geleceğe ve ölüme
dair kaygılar taşıyan insan varoluşunun ilk zamansallığını açığa çıkarıyor ve aritmetik
‘zaman tayinini’ güya sonsuz bir şimdiki zamana açılan iç zamansal bir
müdahale olarak dışlıyordu” (Borst, 1997: 127). Kaygı ve korkuyu yaygınlaştıran
bir Nietzche’ciliğin de harekete geçmesiyle, Jameson’a göre bin yılın sonunda giderek
“yalnızca şimdiki zamanın varolduğu ve şimdiki zamanın daima bizim
olacağı inancının” başat hale gelmesi gözlenmektedir (Jameson, 1992: 367).