dergi

ZAMAN: MODERN VE POSTMODERN 199
“katı olan her şeyin buharlaştığı” bir toplum tasarımını, Marx’a atıflarla, modernlikle
ve kapitalizmle bağlantılandırarak açıklamaya çalıştığı gibi...
Denilebilir ki, bizzat kendisi artan bir akışkanlığa sahip olan sermayenin hareketliliği,
zamanın toplumsal örgütlenmesinin ilerlemeci ve doğrusal olmasını
gereksinmektedir. Öznel zaman deneyimi ve dünyanın bilişsel haritalandırılması
ise, bu dinamiklerle bağlantısız değildir. Bu noktadan itibaren gündelik
pratiklerde zamanın öznel deneyimlenmesinde gerçekleştiği iddia edilen farklılaşmaları
ve bu iddiaların teorik çervesinin anahatlarını belirlemek, süreklilik
ve kopuşların izlerinin sürülmesi açısından yararlı olacaktır.
III. Postmodernlik ve zamanı kavrayışının temel özellikleri
Kuramda zamanı nasıl gösterdiğimiz, gerek kendimizin gerekse başkalarının
dünyayı yorumlayış ve harekete geçiş tarzlarını etkilediği için önemlidir (Harvey,
1997: 231). Postmodern kuramın epistemolojik ve ontolojik yönelimleri, yinelemekte
yarar var ki, zamanı açıklamasında da farklılıklar yaratmaktadır. Bilginin
özne-nesne ikiliğinde, özne tarafında belirlendiği ya da daha radikal bir
görüşünde ise özne-nesne ikiliğinin geçersizleştiği bir epistemik yaklaşım, hakikatın
mutlak oluşu yerine göreliliği hakkındaki ontolojik duruş ile birlikte, dünyanın
nesneden anlaşılmasından öznede anlaşılmasına geçişe açılmıştır (Gellner,
1994: 45-47). Bu açılımın zamanın kavranışına getirdiği farklılıklardan biri,
nesnel zaman yerine öznel zaman kavrayışı ve algılamasının anlamlı kılınması
olmuştur. Kuşkusuz, bu kavrayışın felsefi dayanakları antik çağdan itibaren
mevcuttu. Ancak yeni olan, öznel zamanın, binyılın sonu ve küresel kapitalizmle
eklemlenmesi için geri çağrılmasıdır.
a. Zamanın bir şimdilik olarak algılanışının
ve öznel (insani) kavranışının felsefi izleri
Felsefi anlamda zamanla ilgili düşünceler, özne ile dış dünyanın (nesnenin)
ilişkisinden çıkarsanan bilgiyle gelişmiştir. Zaman, nesnel doğa zamanı ve öznel
insani zaman olmak üzere iki temel bakışla değerlendiriliyordu. Parmenides’e
göre, önemli olan öznel zaman deneyimi idi; ve yine ona göre sadece şimdi gerçektir,
geçmiş ve gelecek gerçek değildir 5 (Corish, 1986: 76). Ölçmeye ve saymaya
dayalı nesnel doğa zamanı ise, değişimin bir ölçütü olarak ele alınmaktadır. Bu,
zamanın fiziksel anlamını vermektedir. Örneğin Aristoteles’e göre zaman “önce
ile sonraya göre devinim sayısıdır” (Aristoteles, 1997: 191). Yani “devinimin 6 bir
5 Bu düşüncenin İngilizcesini almak yararlı olabilir: “Is is real, was and will be are not.”
6 Aristoteles’te devinim, bir şeyin olanak halinden (dynameia) etkinlik haline (energeia) geçmesidir.
Örneğin tohumun bitki olması devinimdir.