dergi

227
bun halifeliğin kaldırılması ile doruğa çıkan rahatsızlığını izleyen aylarda Halk
Fırkası’na karşı bir yeni parti (Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası) oluşturma girişimine
dönüştürdüğü gözlenecektir.
Öte yandan kimi kaynaklarca halifeliğin kaldırılması ile ilişkilendirilebilecek
en kayda değer kitlesel tepki hareketi olarak gösterilen Şeyh Said İsyanı, yaklaşık
bir yıl sonra 1925 Şubat’ında patlak verir. İlginç nokta, halifeliğin kaldırılmasının
halk tarafından dine yönelik bir darbe telakki edilerek Şeyh Said İsyanı’nın
itici gücünü oluşturduğu görüşünün, hem hilafet yanlısı hem de karşıtı çalışmalarda
karşımıza çıkmasıdır. Kemalist tarihçiliğin tipik örneklerinde de, Osmanlıcı
ve anti-Kemalist bir çizgiden yapılan değerlendirmelerde de Şeyh Said
İsyanı, esas olarak Hilafet’in İlgası kararına bir tepki hareketi olarak alınmaktadır
(bkz. Akgün, tarihsiz: 236-237; Mısıroğlu, 1993: 359). Ancak dikkatli incelemeler,
esas itibarıyla Kürtçü/ulusçu motiflere sahip bir kadronun başını çektiği
bu isyan hareketinde halifeliğin kaldırılmasına vurgu yapılmasının, henüz ulusçu
duyguların çok uzağında bulunan “Müslüman” Kürt ahaliyi isyana sevk edebilecek
tek gerekçenin yeni “Türkçü” rejimin laik rengi olduğu düşüncesinden
kaynaklandığını belirtmektedirler (bkz. Bruinessen, 1993: 123-171; Zürcher,
1995: 249).
Dış tepkiler
Hilâfet, zifaf gecesinde gelinlik elbiseleriyle kefenlendi
Sabah karanlığıyla kabre konuldu. 28
İslâm dünyasında Osmanlı Hilafeti ile ilgili tartışmalar esasında 1924’de kurumun
ilgası ile değil, 1922’de TBMM’nin saltanatı kaldırarak halifelikle saltanat
arasındaki bağı koparmasıyla başlamıştır. Her ne kadar devrik sultan Vahdettin
ve aralarında eski Şeyhülislâm Mustafa Sabri Efendi’nin de bulunduğu bir kısım
ulema bu durumu İslâm’da din ve siyasetin ayrılamayacağı noktasından hareketle
onaylamadılarsa da 29 bu uygulamanın halifeliği olması gereken doğru pozisyona
getirdiğini düşünenler de olmuştur ki bunlar arasında Mısır El-Ezher
ulemasını en başta belirtmek gerekir (Toynbee, 1927: 53-5). Aynı şekilde, Hindistan’da
da “Hilafet Hareketi”ni sürükleyen ve bu aşamada Mustafa Kemal’i İslâm
adına hareket ettiği düşüncesiyle onaylayan ve destekleyen Müslümanlar
(izleyen bölüme bkz.) tarafından da bu girişim “gerçek” halifeliğe bir dönüş olarak
haklılaştırılmıştır (Minault, 1982: 202). Zaten, yukarıda da belirtildiği gibi
Mustafa Kemal’in halife olması yolunda bir takım şayiaların ortalıkta dolaştığı
28 Mısırlı şair Şevki Bey’in Hilafet’in İlgası karşısında duyduğu üzüntüyü dile getirdiği “Hilafet
Mersiyesi” şiirinden (akt. Mısıroğlu, 1993: 354).
29 Mustafa Sabri, saltanatın kaldırılmasından bir kaç ay sonra konuya ilişkin makalelerini bir kitapta
toplamıştır. Bu kitap yakınlarda Türkçe olarak yayımlanmıştır (bkz. M. Sabri Efendi, 1998:
75-206).