dergi

166
BEDRİ GENCER
Tanzimat ile birlikte, siyasî yapının geleneksel (patrimonyal-İslâmi) niteliklerinin
törpülenmesi ve bürokratik niteliğinin ön plana çıkması, bizde de siyasetin
‘iktidar’ esprisini güçlendirdi. Cumhuriyetle ile pekişen bu anlayışa göre siyaset,
‘yönetim’ sürecinden çok bir ‘hükmetme’ olgusu haline geldi. Etki/tepki, iktidar/muhalefet
ilişkisi sonucu, bu bir ‘devleti kapma/kaptırmama mücadelesi’ne
dönüştü. Geleneksel ‘din elden gidiyor’ sloganının yerini ‘laiklik elden gidiyor’
aldı; sürekli İslâm’ın devlete egemen olacağı vehmiyle baskı altında tutulmasına
çalışıldı. Oysa ne devleti kapma, ne de kaptırmama mücadelesi verenler,
geleneksel dünyada olduğu gibi, İslâm’da da ‘devlet’(state) diye bir kurumun
olmadığını, İslâm hukukunun devlet gibi bir kurumla herhangi bir işinin olamayacağını
gözden kaçırıyorlardı. Bu bağlamda 1924 Anayasasının 2. maddesindeki
“Türkiye Devleti’nin dini, Dini İslâm’dır” ifadesi, muhalin talebiydi. Tunaya’nın
(1981: 309) da -tersinden bir amaçla- ifade ettiği gibi, ‘hakikî’ bir şahsın
veya insan topluluğunun dini olabilir ama ‘hükmî’ bir şahsın, devletin dini’
olabilir miydi? Bu nedenle, (huzurunda Tunaya tarafından selamlanan ‘İ. İnönü’nün
inisiyatifiyle) 1928 tarihli tadilat ile bu hükmün anayasadan çıkarılması
(Erdem, 1982: 31, 41), eşyanın tabiatı gereği idi.
Tanzimattan Cumhuriyete modern devletin yükselişine paralel olarak ibre
gittikçe İslâm hukukundan, pozitif/laik hukuka kayarak birincisinin sahneden
çekilmesi sonucunu doğurdu. Oysa tarihin hızlandığı ve siyasî varlığı koruma
kaygısının doruğa çıktığı bu süreçte, özellikle Namık Kemal’in çok çabalamasına
rağmen, hiçbir zaman, serinkanlılıkla, Osmanlı’nın gerçekten şeriat yüzünden
mi gerilediğini tartışma fırsatı olmadı. Tarih almış başını gidiyordu ve çoğu
şey bir oldubittiye geliyordu. Aydınlar ile ulema, “İslâm mâni-i terakkidir” ile
“zîmin-i terakkidir” tezleri arasında gidip geliyordu. Birincisi, ‘şeriat’ı, yarı-büyülü,
yarı-korkunç bir mit gibi algılayan Osmanlı-Türk elitlerinin gözden kaçırdığı
nokta, ‘şeriat’ ile ‘fıkıh’ arasındaki ince ve fakat kritik farktı. 26 Normalde ikisi
de ‘İslâm hukuku’ karşılığında kullanılan bu iki terim arasındaki fark neydi?
Başlattıkları ‘içtimâ’î usûl-i fıkıh’ tartışmaları ile, günümüzde ‘sosyal bilimleri
İslâmileştirme’ şeklindeki İslâmi epistemolojik arayışın bütün İslâm dünyasındaki
öncüleri sayılan Namık Kemal ile Ziya Gökalp (Şentürk, 1996), bu iki terim
arasındaki farkı kuşkusuz günümüz ilahiyat profesörlerinden çok daha iyi biliyorlardı.
Kabaca söylersek, şeriat, İslâm’ın tabii hukuk, fıkıh ise pozitif (cari) hukuk
boyutuna tekabül ediyordu. Dolayısıyla, fikir yürütürken İslâm hukukunun
‘hangi düzey’de yetersiz olduğunun tasrihi önemliydi.
İkincisi, İslâm hukukunun çağdaş dünyada yeterliliğini sorgularken ‘hangi
çerçevede’ sorusu öne çıkıyordu. Belirttiğimiz gibi, geleneksel dünya görüşü
uyarınca İslâm, devlet gibi iktidar aygıtı kabilinden bir tüzel kişiye yabancı olduğu
için, onun ihtiyaçlarına cevap verebilecek kapasitede olup olmaması sor-
26 Bu farka ilişkin bir fikir için, el-Azme, 1992: 318-36.