dergi

30
SELÇUK ESENBEL
devrinin Batı tipi yaşam için, Japonlar arasında ortak olarak paylaşılacak bir
çağdaş selam usulüdür. Gene çağdaş Japon kavramı, çağdaş kendi ve çağdaş
Batı için ayrı çağdaş adab-ı muaşeret kurallarının icadından oluşan bir olgudur.
Ve ayrı iki dünyadır. Bu iki dünya arasında geçiş ise ancak etnik bir ayırıma göre
mümkündür. Meici döneminde, biraz kinaye ve şaka ile Batılılar’ın fark ettiği
bazı çelişkili, biraz da komik, durumlar yaratabilmektedir. Örneğin, Meici beyi,
hanımı kimono ile giyimli iken onun önünde “Şarklı” bir erkek gibi yürürken,
hanımı Avrupai giyimli ise “Avrupai” bir erkek gibi yanında ve kol kola yürümektedir.
Öte yandan, Meici adab-ı muaşeret kitapları, Japon adab-ı muaşeretinin
temelindeki kilit kavram olan muaşeret, insanlar arasındaki erdemli ilişkilerin
yani ahlâkın görünüşüdür öğretisine sadık kalırken, aynı kitaplar, Avrupa
adab-ı muaşeretini tanıtırken, bunları ahlâk dünyasından ayrı yeni davranış biçimleri
olarak ele almakta, Batı insanı ile olan adab-ı muaşeret ilişkisini genellikle
çağdaş dünyanın gereği, rekabet için gerekli vesaire gibi, faydacı bir yaklaşımla
meşru kılmaktadır.
Osmanlı Türkiyesi’nde adab-ı muaşeret
Japonya örneğinde görüldüğü gibi Osmanlı Türkleri’nin 19. yüzyılda geliştirdikleri
çağdaş Osmanlı görgü anlayışı da kendine özgü bir ikilemi yansıtmaktadır.
Osmanlı görgü kuralları hakkında, reigi’nin Çin ve Japon geleneğinde sahip
olduğu hacimli literatür mevcut değildir. Ancak Osmanlı dünyasında da din ve
Uzakdoğu’da olduğu gibi adap, İslam geleneğine uygun bir şekilde, sadece iyi
davranışı tanımlamakla kalmayan, kültürlü, iyi yetiştirilmiş, ahlâklı ve nazik anlamlarını
içeren, etik boyutu zengin bir kavramdı. Osmanlı adabı, otoriteyi temsil
eden büyüklere, yaşlılara hürmeti emrediyordu. Bir kişi otorite sahiplerine
arkasını dönemezdi. Osmanlı selamı, üst konumdaki kişilere gösterilecek temenna
idi. Yaşlıların elini öpmek, üst konumdaki kişiler veya mahremiyet gereği
kadınlarla konuşurken yüze bakmamak, el ve ayakların görüşten uzak tutulması,
adab-ı muaşeretin gereği addediliyordu. Geleneksel ev adabı, sedirler
üzerinde oturmak, evde ayakkabı çıkartmak, bağdaş kurmak gibi vücut davranışlarından
müteşekkildi. 19. yüzyılın sonlarında sarayın ilk fotoğrafçısı Ali Sami,
bir fotoğrafında kendi aile mensuplarını ideal bir Oryantalist ortamda resmetmektedir.
Tarihî Türk kıyafetleri içinde kadınlar yerde otururken, erkekler
duvara dayalı divanda bağdaş kurmuş oturmaktadır. Edepli bir tavır içinde görünen
aile fertleri, her ne kadar poz verilmiş bir fotoğrafın teatral karakterini taşısalar
da, geleneksel Osmanlı Türkünün davranışlarında istenen adaba uygun
havayı güzel yansıtmaktadırlar. 7
7 Osmanlı’da adap, had, terbiye ve adab-ı muaşeret için Ohtuska, 1990; Gabrieli, 1960; Türk ailesinin
fotoğrafı için Işın, 1987a 1987b; had için Shaw ve Shaw, 1977: 166.