dergi

206
ÇİLER DURSUN
mekân, “gözlemcinin değerlendirmelerine (estimates) ve ölçüye bağlı olan farklı
olmayan mekânı koruyamamaktadır” (Bachelard’dan aktaran Game, 1995: 200).
Kısacası onun ilgisi, niteliksel mekân, yaşanılan ve imgelemle dönüştürülebilen
mekânadır. Bachelard’a göre mekânsız yaşanılan zaman mümkün değildir, soyut
kalır. Bergson’a karşıt olarak Bachelard’da hareket, hem mekânsaldır hem
zamansaldır (Game, 1995: 206). Bachelard, su metaforuyla hareketi imgeler: Su
hem akışkandır hem de bulanıktır (aktaran Game, 1995: 192). Bu akış ve likitlik
metaforları, Game’e göre, içeri-dışarı diyalektiğini, özne-nesne ayrımını bozmasıyla
post-yapısalcı değerlendirmelere yakınlaşır.
Zamanın hareketle ve değişmeyle kurulan ilişkisi, postmodern kuramda mekânın
hareketle kurulan ilişkisi tarafından yerinden edilmiş görünmektedir.
Postmodern görelilik kuramlarında zaman, mekân olarak kavrandığında veya
mekân olarak sunulduğunda dinamik değil statik (değişmez) olarak kavranmakla
eleştirilmektedir (Fraser, Lawrence ve Haber, 1986: 35). Özellikle keşifler
çağında zamanın mekânsallaşması sürecinin, evrimci antropologların “vahşilerin”
başka bir yerde değil de başka bir zamanda yaşadığına ilişkin algılamalarıyla
iyice pekiştiği belirtilmektedir (Fabian, 1983: 27). Fabian’a göre zamansal mesafelendirme
olarak zamanın mekânsallaşması ve doğallaşması, zaman ve mekânın
toplumsal olarak inşa edilmiş yapıntılar olduğunu gizlemektedir. Böylece
inşa edilen doğal zaman, ona sahip olanlara dünyanın geri kalanını tarih için
kurtarma hakkı veren bir mekân işgal etme aygıtına da dönüşmüştür (Fabian,
1983: 146).
Bazı kuramcılara göre postmodernistler arasında uzamın öncelikle tercih
edilişi, zamansallık retoriğine karşı beklenebilen kuşaksal bir tepki olarak ve bir
“tersine dönüş” olarak görülebilir. Bu görüşte olan Jameson’a göre postmodernizm
kuramı, diğer üretim tarzlarının da kesinlikle uzamsal olmasına karşın,
kapitalist üretim tarzının bu son aşamasının benzersiz bir biçimde uzamsallaştırılmış
olduğunu açıklamaktadır (Jameson, 1992: 460). Tarihin uzamsallaşması
olarak adlandırdığı bu durum, tarihsel düşünüşü engelleyen ideolojik mekanizmaların
da uzamsallaştırılmasına yol açmaktadır. Jameson için uzamsallaştırmanın
bu boyutu, olguların “gerçekten” ayrılması için benimsenen yeni bir
yöntem anlamına gelmektedir (Jameson, 1992: 471). Postmodernizmin uzamsal
özgüllüğünü ise şöylece tespit etmektedir:
...bireysel özneler olarak bizleri, çerçeveleri burjuva özel yaşamının henüz varlığını
sürdüren uzamlarından, global sermayenin düşlenemeyecek ölçüde merkezsizleşmesine
kadar uzanan, radikal biçimde süreksiz birçok boyutlu bir dizi gerçekliklerin içine
yerleştiren yeni ve tarihsel açıdan özgün bir ikilemin belirtileri ve ifadeleri olarak yorumluyorum
(Jameson, 1992: 515).
Zamanın mekân üzerine üstünlüğünün modernleşme kuramlarının merkezî
bir ögesi olduğu söylenebilir. Mekânın zamana ve coğrafyanın tarihe bu boyun