dergi

225
da “ısındırılmaya” başlanmış olmasıdır (Haim, 1965: 210; Mısıroğlu, 1993: 114).
Aynı Seyit Bey, “İlga” kararının çıktığı TBMM’nin 3 Mart 1924 tarihli oturumunda,
yukarıda bahsedilen metni bir yıl önce kaleme aldığını da belirttiği konuşmasında,
hilafetin kaldırılmasının gerek tarihsel açıdan gerekse İslâm inancı ve
hukuku açısından “uygunluğunu” temellendirmiş ve kararın “entelektüel” mimarı
olarak birinci sırada yer verilebilecek isim olmuştur. 23 Dolayısıyla böyle bir
yazının Hilafet’in İlgası’ndan yaklaşık bir yıl önce yurt içinde dağıttırılması,
bundan öte (izleyen alt-bölümde de değinileceği üzere) yurt dışında dahi yankı
bulması (Haim, 1965: 210), aynı dönemde Mustafa Kemal’in halifelik emelinde
olduğu iddiasının kabul edilebilirliğini oldukça güçleştirmektedir. Aksine özellikle
Ocak 1923’te İzmit’te hem halka yaptığı konuşmada üstü örtük biçimde
hem de İstanbul gazetecileri ile yaptığı toplantıda açık seçik olarak hilafetin ilgasının
kaçınılmazlığına işaret eden sözler sarf etmiştir (bkz. Uluğ, 1975: 100-
110) Buna mukabil Mustafa Kemal’in halifeliğin kendi şahsında temsiliyet bulması
fikri üzerine ciddi biçimde kafa yorduğunu, en azından bunun mümkün
olup olmayacağına dönük bir değerlendirme yaptığını hissettiren ipuçları bulunduğu
ileri sürülebilir. 24
29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilân edilip Mustafa Kemal Paşa Cumhurbaşkanı
olduktan sonra artık adı konmuş yeni rejimin ve onun önderinin gözünde halifeliğin
gerçekten “zevaitten (lüzumsuz fazlalıktan) ibaret” hale gelmesiyle yukarıda
kaydedildiği şekilde bir erteleme gereği de artık kalmamıştır (Aydemir,
1983: 165). Çünkü Cumhurbaşkanı’nın yanında hükümranlıktan yoksun ve
“sembolik” de olsa bir başka lider, iyice göze batar hale gelmiştir (Jaschke, 1972:
123). Yine de “İlga”yı haklılaştıracak bir gerekçe ya da gerekçelere ihtiyaç duyulmuş,
onlar da çok geçmeden hâl ve şartlara bağlı olarak ortaya çıkmıştır.
Cumhuriyet ilanının bir oldu bittiye getirildiği ve erken olduğu kanısındaki
muhalif unsurların yoğunlaştığı İstanbul’da iktidarsız ve sembolik nitelikte de
olsa mevcudiyetini sürdüren halifenin, bu muhalefet için hâlâ bir çekim merkezi
olmaya devam ettiği söylenebilir. Ankara’ya muhalif İstanbul basını ve Mustafa
Kemal’i tasvip etmeyen Kurtuluş Savaşı’nın bazı gözde şahsiyetleri (Refet
Bele, Ali Fuat Cebesoy, Rauf Orbay ve Kazım Karabekir) Ankara’nın gözünde halifeyi
alternatif bir iktidar odağı haline getirmekteydiler (Tunçay, 1989: 68). Bu
23 Bu uzun konuşma şu kaynaklardan izlenebilir: Goloğlu, 1973: 90-145; Kara, 1986: 179-220; Türkiye
Cumhuriyeti’nin Laikleşmesinde... 1995: 86-122.
24 İlga kararı sonrasında, daha önce Kızılay adına Hindistan’da bulunmuş olan Antalya mebusu
Rasih Efendi’nin yurda döner dönmez kendisi ile görüşerek bazı İslâm ülkelerinin temsilcilerinin
onu halife görmek isteğinde olduklarını ileten sözlerine Atatürk, bu konuyu son derece akılcı
ve gerçekçi bir analiz süzgecinden geçirdiği kanısını uyandıran şu karşılığı vermiştir: “Zat-ı
âliniz ulemâ-ı dindensiniz. Halifenin reis-i devlet demek olduğunu bilirsiniz. Başlarında kralları,
imparatorları bulunan teb’anın bana îsâl ettiğiniz arzu ve tekliflerini ben nasıl kabul edebilirim.
... Beni halife yapmak isteyenler emirlerimi infaza muktedir midirler? Binâenaleyh mevzuu,
medlûlü olmayan mevhum bir sıfatı takınmak gülünç olmaz mı?” (akt. Mısıroğlu, 1993: 224).