dergi

214
daha da eski bir dönemde, 50. yıldönümüne işaret eden 1974’te yazılı basına
yansıyan çalışmalarla olayın kamuoyunun gündemine getirildiği tespit edilebilmektedir.
1 Öte yandan, cumhuriyetçi siyasal pratiğin “Hilafet” kurumuna ve
temsilcilerine yönelik tasarrufları üzerine, zaten azımsanmayacak hacimdeki
mevcut literatürü daha da genişleten değerlendirmeler 1990’larda da yapılmaya
devam etmiştir (bkz. Mısıroğlu, 1993; Koloğlu, 1994; Ömeroğlu, 1996; Berber
1997; Şimşir, 1999). Bunlara kısmen Osmanlı hanedanının (“hilafetinin”) son
dönem temsilcilerinin ve onların sürgündeki ardıllarının üzerine kaleme alınmış
ve halen “en çok satanlar” raflarında bulunabilen kitaplar da eklenebilir. 2
Hal böyleyken olayın 75. yıldönümünün ihmale uğraması düşündürücüdür.
Belki Osmanlı’nın kuruluş yıldönümü etkinliklerinin havaya hakim olmasının
buna neden olduğu ileri sürülebilir.
Bu boşluğu doldurma iddiasında değilse de arzusundaki bu yazı, üzerinden
üç çeyrek asır geçmiş bu olayı, konuya ilişkin yıllar içerisinde giderek sayıları artan,
ancak birbirlerine pek itibar etmeyen kaynakları bir parça etkileşime sokmak
isteyen bir literatür çalışması ile bir kez daha tartışma gündemine getirmeyi
hedeflemektedir. Bunun için mevcut malzeme içerisinde satır aralarında geçiştirilen
bazı noktaların altını kalınca çizerek, bunları günümüzde sosyal bilimlerde
revaçta olan bazı kavramlaştırmalar doğrultusunda ele alıp işlemek
şeklinde bir yol izlenecektir.
Cumhuriyet reformları arasında, halifeliğin kaldırılmasının ayırt edici karakteristiği,
bu tasarrufun yalnızca ülke sınırları içinde değil yurtdışında da, özellikle
de tüm İslâm dünyasında etki, yankı ve izlere yol açmış olmasıdır. Türkiye’nin
bu yüzyılın başında yaptığı “medeniyet” tercihiyle, bir parçası olduğu İslâm geleneğini
reddettiğini, hatta bu geleneğe büyük zarar verdiğini ileri sürenler tarafından
yapılan değerlendirme, 3 Mart 1924’te Türkiye’de alınan kararın, İslâmiyet’in
en gözde ve merkezî kurumunu yok ederek, dünya üzerindeki Müslüman halkların
birliği yolundaki ümitleri kesin biçimde söndürdüğü şeklindedir. Üstelik bu
girişim, Batı’nın teknolojik, askerî ve siyasal üstünlüğü karşısında İslâm dünyasının
gerilemesinin ve tâbiyetinin en aşikar olduğu günlerde, yani “İttihad-ı İslâm”ın
en elzem kabul edildiği bir dönemde söz konusu olmuştur. 3
Bu iddianın karşısında konumlananlar ise, söz konusu kurumun özellikle
1 Bkz. Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi’nin Başkan Azmi Süslü
tarafından “Halifeliğin Kaldırılmasının 70. yıldönümü münasebetiyle düzenlendiği”ni ifade
ettiği Türkiye Cumhuriyeti’nin Lâikleşmesinde 3 Mart 1924 Tarihli Kanunların Önemi (1995: 5)
başlıklı panel kitabı ve Bilal Şimşir’in Halifeliğin Kaldırılmasının 50. yıldönümü dolayısıyla hazırlayıp
Cumhuriyet Gazetesi’nde 18-Mart-4 Nisan 1974 tarihleri arasında yayımladığı yazı dizisi
metni (Şimşir, 1999: 107-194).
2 Bunlar arasında ilk akla gelen örnekler olarak bkz. Çetiner, 1993; Özakman, 1997; Bardakçı, 1998.
3 Bu çerçeveye giren, fakat ölçülü bir dille yapılmış değerlendirme örneği olarak bkz. Bulaç, 1995:
199-200. Aynı yönde seyreden ancak daha keskin bir dilin kullanıldığı değerlendirme örnekleri
Mısıroğlu’nun çalışmalarında bulunabilir (bkz. Mısıroğlu, 1990; 1993).