dergi

229
dern” bir yorum getirmekteydi. Ancak halifenin dünyevî (siyasal-hukuksal) bir
güce sahip olup olmayacağı, olacaksa bu gücün nasıl ve ne dereceye kadar pek
çok farklı Müslüman ülke ve devleti bağlayacağı soruları açısından düşüncelerinin
netlik göstermemesi, yaşadığı dönemde İslâm dünyasının dereceli olarak ve
bir ülkeden diğerine değişen ağırlıkta Batı etkisine açık ve tâbi hale gelmesiyle
birlikte kendisinin göz ardı edilmesine neden oldu. İleri sürdüğü görüşler, ilgi ve
cazibe merkezi olabilmek için 1980’lerde dünya ölçüsünde etkisini gösteren siyasal-ideolojik
vurgulu İslâmî kitlesel hareketliliklerini beklemek zorundaydılar.
Saltanatın kaldırılmasından sonra Ankara hükümetinin kamuoyunu halifeliğin
de kaldırılması yolunda hazırlamak için faaliyete geçtiğine ve bu amaçla
Türkiye içinde ve dışında yarı-resmî ve imzasız bir metnin dolaşıma sokulduğuna
yukarıda değinilmişti. Bu metinde özellikle işaret edilen nokta, “gerçek” halifeliğin
“Hulefâ-yi Râşidîn” olarak ifade edilen ilk dört halife olduğu, ondan sonra
Emevî ve Abbasî dönemlerindekiler de dahil olmak üzere ortaya çıkmış halifelerin
“sözde” halifeler oldukları ve İslâm ümmetine zarar vermekten başka bir
işe yaramadıkları şeklindeydi (Haim, 1965: 210-214; Goloğlu, 1973: 104-115). Bu
metinde de Reşid Rıza gibi İslâm’ın temel bir prensibi olarak “şura” nosyonuna
vurgu yapılmakta ancak Rıza’dan farklı olarak bu vurgulamayı yaparken halifeliği
yeni (“modern”) bir anlayışla var kılmak değil ortadan kaldırmak amaçlanmaktaydı.
Bu metni Arapçaya çeviren Abdülgani Seni, çevirisine yazdığı önsözde
Kur’an ya da hadislerde halifelikle ilişkilendirilebilecek herhangi açık seçik
bir işaretin bulunmadığını belirterek 31 Muhammed’in kendisine halef olabilecek
bir isim vermediğini, halife seçimi konusunda hiçbir tavsiyede bulunmayarak
Müslümanları bu konuda serbest bıraktığını çünkü bunun dinsel değil dünyevî
bir mesele olduğunu ileri sürmekteydi (Haim, 1965: 211). Geçerlilikleri sorgulanabilir
olmakla birlikte bu yazılanları önemli kılan nokta, halifelik kaldırıldıktan
sonra Türklerin bu girişimini tasvip eden Mısır’lı âlim Ali Abdurrazık’ın
yazılarına temel ve esin kaynağı olmalarıydı.
Bilerek ya da bilmeyerek Ali Abdurrazık 1925’te yayımlanan “İslâm ve İktidarın
Temelleri” başlıklı kitabında İslâmî perspektiften Türklerin halifeliği lağvetmesini
haklılaştıran bir formül ortaya attı (Abdurrazık, 1995). 32 Ona göre halifelik
İslâm’ın temel kaynaklarından hiçbirinde yer verilmemiş, İslâm-dışı ve “tahakküm
esasına dayan”an bir kurumdu (age.: 44-50). Bu kurum Peygamber’in
31 Bununla birlikte Kur’an’da “halife”ye gönderme yapılan ayetlerin bulunması (örn. Bakara, 30 ve
Sâd, 26) nedeniyle bu noktanın tartışmaya açık olduğunu belirtmek gerekmektedir. Aynı Abdülgani
Seni’nin saltanatın kaldırılarak hilafetten ayrılmasını müteakiben İslâm dünyasında kararın
lehinde ve aleyhinde sürdürülen tartışmalara da Mustafa Kemal Paşa önderliğindeki TBMM’nin
bu tasarrufunu destekleyici yönde katıldığı tespit edilmektedir (bkz. Koloğlu, 1995: 292).
32 Rosenthal (1965: 86) Jön Türk Devrimi’nin Abdurrazık’ın fikirleri üzerindeki etkisine dikkat çekerken,
Mansy (1990: 116) onun kitabının Türkiye’de halifelik kaldırıldıktan sonra Mısır’da kendisini
halife ilan etme yolunda zemin oluşturmaya çalışan Kral Fuad’ın girişimlerini engelleme
yolunda bir amaç taşıdığını ileri sürmektedir.