dergi

228
bir dönemde, Hint Müslümanları’nın da böyle bir beklenti içinde bir takım teşviklerde
bulunduğu kaynaklarda kaydedilmektedir (bkz. Atay, 1969: 376).
Halifeliğin 1924’te kaldırılmasından önce bu konuya ilişkin Mısır’da Reşid Rıza’nın
önemli bir tartışma başlattığı dikkati çekmektedir. 30 Saltanatın kaldırılmasının
hemen ardından yayımlanan kitabında Reşid Rıza Türkiye’de gerçekleştirilen
dönüşümü, yani saltanatın kaldırılıp hilafetin dinî-manevî alana çekilmesini
desteklemiştir. Ancak bunun nedeni, Arapların özerk ve bağımsız bir
birlik oluşturmalarını engelleme yolunda Türklerin halifeliği siyasal panislâmizm
için araç olarak kullanma ihtimalinin artık kalmamış olmasıydı (Haim,
1965: 229). Ayrıca Rıza, babadan oğula geçen halifelik anlayışını reddettiği gibi,
halifenin “Arap” olması hususunda da ısrarlıydı. Reşid Rıza’nın bu etnisist vurgulu
halifelik formülüne fikriyatında, İslâm’da reform yapmanın temel aracı
olarak merkezî bir yer verdiği görülür. Bu açıdan halifenin görev ve sorumluluğu
peygamberden daha hafif değildi. Rıza’ya göre halife, İslâm ümmeti ile birlikte
ve onların önüne düşerek İslâm rönesansını gerçekleştirme yolunda çaba
harcamalıydı (age., 234).
Özetlenen bu görüşleriyle Reşid Rıza’nın istese de istemese de halife için
dünyevî bir otorite önermekten başka bir şey yapmadığı fark edilir. Ancak halifenin
aslî işlevi yönetmek değil, kanun yapmak ve onların uygulanıp uygulanmadığını
denetlemek olmalıydı (Hourani, 1970: 240). Buna bağlı olarak Rıza halifeye
şeriatı modern yaşamın hal ve şartlarına uyarlama, yani içtihad hakkını
da vermekte, böylece esasen bir “içtihad halifeliği” formülü önermekteydi (Haim,
1965: 230; Hourani, 1970: 240-244; Sourdel, 1978: 947).
Ancak yukarıda belirtildiği gibi 1922’de Osmanlı halifesinin dünyevî (siyasal)
iktidarının sınırlanmasına da olumlu yaklaştığı için, fikirlerinde bariz biçimde
ortaya çıkması muhtemel bir çelişkiyi önlemek amacıyla Reşid Rıza, Emeviler’den
itibaren gündem dışı kalmış olan “şura” nosyonunu yeniden canlandırdı.
Karar ve uygulamaları Müslümanların temsilcilerinden oluşan bir “şura” tarafından
denetlenip sınırlandırılacak seçilmiş bir halife düşüncesini ortaya attı.
Halifenin yanlış ve hakkaniyetsiz olması durumunda bu şura onu yerinden
edebilecekti (Rosenthal, 1965; Seferta, 1986: 62). Rıza’ya göre böylesi bir halifelik,
modern Batı’da doğuş bulmuş olan parlamenter demokrasi ideali ile de buluşmuş
olacaktı (Seferta, agy.).
Reşid Rıza’nın fikirleri halifelik kurumunun mahiyetine ve konumuna “mo-
30 19. yüzyılın önde gelen modernist İslâmcılarından Muhammed Abduh’un öğrencisi olan Reşid
Rıza, esas olarak modern çağda İslâmî ilkelere bağlı bir yaşamın nasıl gerçekleştirileceği sorunu
etrafında şekillenen düşüncelerinde Abduh’tan daha püriten bir çizgide yer almaktaydı. Zaman
içinde Mısır’da Batı tarzı sekülerizmin daha da güçlenmesine bağlı olarak düşüncelerine
giderek anti-Batıcı bir motifin de hâkim olması sonucunda keskin bir İslâmî özcülüğe yaklaşan
Rıza’nın, Hasan el-Benna’nın Müslüman Kardeşler örgütü için fikir babalığı yaptığı da söylenebilir.
Reşid Rıza için bkz. Hourani, 1970: 222-244.