dergi

80
HEIKE HAMMER
akılcı planlara dahil edilebileceği ve dönüştürülebileceği yolundaki umudu bu
tür eleştirilerin haksız olduğunu göstermektedir.
Elias tarafından geliştirilen toplumsal süreç kuramı (1970: 159-195; 1986b:
234-241; 1977a: 127-149), biyolojik evrimci modellerle karşılaştırılır. 5 Elias, toplumsal
dönüşümleri odak şeklinde görme ve bu değişimlerin tâbi olduğu yasaları
arama anlayışını 19. yüzyılın sosyolojik gelişim kuramlarından alır, ama bu
kuramların ideolojik içeriklerine kesinkes karşı çıkar. Aynı zamanda, toplumsal
dönüşümü, normal olarak statik olan toplumun olağandışı bir biçimi olarak gören
yapısal işlevci anlayışa karşıt bir model geliştirir. Toplumlar dinamiktir ve
sürekli değişim halindedir. Ancak, bu değişimler çözümlendiğinde kurallar ve
yapılar tespit edilebilir. Elias toplumsal gelişmeyi -biyolojik evrimin tersine- çift
kutuplu olarak görmektedir; yani ilke olarak geriye dönüşmesi mümkün bir süreçtir,
uygarlaşma yönündeki ve karşıt yöndeki süreçlerin bir bileşimidir. Bu süreç
ne tekçizgiseldir ne de teleolojiktir. Elias’a göre sadece, uygarlaşma yönündeki
süreç bugüne dek baskın bir eğilim olmuştur (Elias, 1997: 324-325; Fletcher,
1997: 83).
Elias’ın, özellikle toplumsal süreçlerin yönelimli olduğu tezinin bir sonucu
olarak süreklilik üzerine odaklanması, sürekliliğe sahip olmayan süreçlerin, kırılmaların
ve farklılıkların (Neckel, 1991: 143; Klein/Liebsch, 1997: 17ff.) belirli
bir oranda ihmal edilmesine yol açmıştır ve bu nokta özellikle postmodern düşünürlerin
eleştirisine uğramıştır. Bu eliştirilere göre, Elias’ın kuramı
tarihi, evrimleşen bir süreç olarak anlar ve 20. yüzyılın son yıllarında, aynen bölgesel
olarak farklı bir seyir izleyen tarihsel aşamaları aynı kaba koyma girişimleri gibi eleştiriyi
hakeder. Elias, uygarlığı ampirik olarak tekrarlanabilen bir süreç olarak kavrarken,
uygarlık postmodern okuma biçimine göre tarihin kendisi değil, olayların sadece zihinde
canlandırılış biçimidir. Eliasçı düşüncenin postülatları ve akla duyduğu güven
de postmodern bakış açısından pek sağlam bulunmaz ve bu durum, uygarlık modelini
dayanağını yitirme tehlikesiyle karşı karşıya bırakır (Klein ve Liebsch, 1997: 18).
Uygarlık kuramı - bir mit mi?
Yukarıda ele alınan eleştiriler, seçilen uygarlık kavramına, aşırı genelleştirmeye
ve uygarlık kuramının sahip olduğu belirlenimci çağrışımlara yönelmişken, Elias’ın
gözlediği uygarlık sürecinin kendisini sorgulayan sesler de yok değildir.
Bunlardan en tanınmışı, Elias’ın kuramını yıkmak ve onun bir ‘Uygarlık Süreci
Miti’ olduğunu göstermek için kolları sıvayan Hans Peter Duerr’in eleştirileridir.
6 Duerr oldukça ayrıntılı ampirik malzemeler kullanarak, cinsel utancın antropolojik
bir değişmez olduğunu ileri sürer ve bu sayede uygarlık kuramını çü-
5 Bkz. Klein (1993: 165-180).
6 Duerr ile tartışmaları konusunda bkz. Elias (1988a, 1988b) ve Pallaver (1989).