dergi

158
BEDRİ GENCER
Öğün’ün ulusallaşma bağlamında aktardığı, Batılı Herderyen ve Hegelyen yaklaşımlardan
çok, İbni Haldun’un ‘asabiye’ kavramının açıklayıcı olduğu görülmektedir.
Esas olarak antik dünyanın çevrimsel tarih görüşünü sürdüren İbni
Haldun, ‘asabiye’ sayesinde mülk ve hanedanların ‘tedavül’ünü öngörür. Ona
göre hadîrat-mülke geçildikten sonra şehir-medeniyet hayatının getirdiği lüks
ve yozlaşma, asabiyetin ve sonuçta ülkenin çözülmesine yol açar; 12 bunu yeni
bir asabiyet sahiplerinin kuracağı ülke izler (Hassan, 1977: 204-5). B. Lewis
(1962: 10) de, İbni Haldun’un, asabiyetin, mülklerin çevrimindeki rolünü anlatırken
belirttiği gibi, Türk devriminin, şimdiye kadar Türk kalmış-yani neseb
asabiyetini korumuş- Anadolu Türklerinin, İstanbul ve Rumeli’nin kozmopolit
medeniyetine, Osmanlılara karşı zaferi anlamına geldiğini söyler. M. Kemal’in
çeşitli yerlerde ‘Türk kavmi’ nden bahsetmesi de (Karal, 1998: 40) bu faktörün
ifadesidir. Burada ‘asabiye’ Haldunyen kavramlaştırmaya uygun olarak sadece
bir ‘kurucu öge’(constituent) olarak işlemiş, Kuruluş, Batılı ulusallaşma sürecini
izlememiştir. Öğün’ün (1997: 264-6) uzun analizini özetleyecek olursak, M. Kemal,
kültürel-tarihî-sivil bir milliyetçiliğe dayanan bir ‘ulus-inşası’ yerine, ‘devlet,
politik toplum’ 13 inşasına yönelerek yeni bir ‘vatan’ ve ‘vatandaş‘ kimliği yaratmayı
hedeflemiştir. Nitekim Gökalp’in (1973: 287) de ‘Türkiyelilik’ ile ifade
ettiği, hukuki-anayasal içerikli bir vatandaşlık kavramı üzerinde kafa yorması
anlamlıdır. 14 Burada, Öğün’ün (1997: 260, 264) de yerinde tespit ettiği gibi, Tanzimat
vizyonunun bir devamı söz konusudur. Tanzimat ricali tarafından ‘bilâ
tefrîk-i cins ü mezheb’ deyimiyle formüle edilen Osmanlı kimliği ile Cumhuriyet
ricali tarafından tasarlanan Türk kimliği ‘politik güdülenme’ açısından birbirleriyle
örtüşmektedir. Belirgin fark, geçmiş tereddüt ve ikilemlerin tasfiyesiyle
Cumhuriyetçi tercihin kesinleşmesidir. Bu vizyonun temel dinamiği ise, bizim
başka bir yazıda ele almayı düşündüğümüz, derin tarihî kökleri olan, kültürel
milliyetçiliğe, rekabete dayalı bir kimlik tanımından, sadece, fiziksel, politik varlığın
korunmasına dayalı ‘içgüdüsel’ bir kimlik tanımına geçilmesidir.
Burada konumuz açısından önem taşıyan nokta, yeni bir ‘vatan’ ve ‘vatandaşlık’
tanımı yapılırken, Haldunyen terimle yeni bir ‘sebeb asabiyeti’ne geçilirken,
bağlılık ekseni olarak dindışı bir ahlakın benimsenmesidir. ‘Vatandaşlık
bağı’nın temeli artık, Kantiyen-seküler bir ödev ahlakıdır (Öğün, 1997: 263). Bu
anlamda ‘ulus-devleti’ inşasıyla laiklik arasındaki tarihî ilişki, bizzat M. Kemal
12 Esas konumuz olmadığı için fazla ayrıntıya girme durumunda değil isek de, İbni Haldun’un ‘son
şakirdi’ Ahmed Cevdet Paşa’nın da, Osmanlı’nın çözülme sürecini, neseb asabiyetinin çözülmesi
ile açıkladığını kaydetmek ilginç olabilir (aktaran Öğün, 1997: 247).
13 Durkheim tarafından ‘devlet’ ile ‘politik toplum’ arasında yapılan ayrıma ilişkin, Guibernau
1996: 21
14 ‘Çokluk/çoğulculuk’ kavramları ekseninde, Cumhuriyet döneminde ‘Türklük’ ile ‘Türkiyelilik’
kimliği arasında yaşanan çelişkiye ve bunalıma ilişkin, Ergil, 1997: 87-103. Ayrıca ‘anayasal vatandaşlık’
kavramına ilişkin, age., 129-30.