dergi

226
çevreler açısından halife, “Mustafa Kemal’in siyaset sahnesindeki üstünlüğüne
karşı olası tek ağırlık” olarak değerlendirilmiştir (Zürcher, 1995: 244).
Ankara’nın tedirginliği halifeye ülke içinden ve dışından yönelimlerin sıklaşmasıyla
iyice artmaktaydı. İstanbul Barosu Reisi Lütfi Fikri Bey’in Halife’nin istifa
edeceği söylentileri üzerine kaleme aldığı, Tanin gazetesinde yayımlanan ve
esasen halifenin siyasal iktidar dışında bırakılmasını sorgulayan Halife’ye açık
mektubu, bundan kısa bir süre sonra da Hindistan Müslümanlarını temsilen
Emir Ali ve Ağa Han tarafından halifeye daha etkin bir konum kazandırılmasını
isteyen ve Ankara hükümetine hitaben kaleme alınmış olmakla birlikte Başbakan’a
(İsmet İnönü) ulaşmadan muhalif İstanbul gazetelerinde yayımlanan
mektuplar bu tedirginliği besleyen en önemli gelişmelerdir. 25 Özellikle Ankara’nın
devre dışı bırakıldığı izlenimini yaratan ikinci olay, zaten Rauf Orbay’ın
İstanbul’da halifeyi ziyaret etmesi nedeniyle gergin olan Mustafa Kemal ve ekibinin
bir anda sertleşerek kararlı bir adım atması için neden oluşturmuştur. İlk
ipuçları Abdülmecit’in halifeliğe bütçeden ayrılan ödeneğin arttırılması talebini
takiben Mustafa Kemal Paşa’nın Başbakan İsmet Paşa’ya yazdığı mektupta yer
alan ifadelerle kendisini gösterdi. 26 Kısa bir süre sonra 3 Mart 1924’te de son
darbe indirilerek halife Abdülmecit ile diğer hanedan üyelerinin dramatik bir
şekilde ülkeden çıkarılmaları gerçekleşti. 27
Halifeliğin kaldırılmasının Türkiye içinde görünürde çok büyük bir infial yarattığı
söylenemez. Halk katında ortaya çıkan herhangi bir tepkisel hareketlilik
söz konusu değildi. Bununla birlikte bu olayın belli bir süredir Mustafa Kemal
ve onun tarzını kayıtsız-koşulsuz benimseyenler ile onlara muhalif düşmeye
başlamış olan Kurtuluş Savaşı’nın yukarıda da zikredilen diğer önemli şahsiyetleri
arasında giderek zayıflamakta olan ilişkileri kopma noktasına getirdiği ileri
sürülebilir. Daha ılımlı ve itidalli yol alınmasından yana olan bu muhalif gru-
25 Lütfi Fikri Bey’in İstiklâl Mahkemesi’nde yargılanmasına neden olan mektup olayını, mahkeme
tutanaklarına da yer vererek, meşrutiyetçi-cumhuriyetçi çatışması bağlamında hilafetin kaldırılması
üzerinde odaklaşarak aktaran bir çalışma olarak bkz. Çulcu, 1992.
26 Sözü edilen mektupta Mustafa Kemal Paşa, “korunan halifelik makamının ne din ne siyaset bakımından
bir anlamı” bulunmadığını, hilafet makamının “bir tarihsel anıdan başka bir şey
ol”madığını, “halifenin hayatını ve geçimini sürdürebilmesi için Türkiye Cumhurbaşkanının
ödeneğinden daha az bir ödenek yete”ceğini belirtiyor ve olacakları hissettiren şu ifadeleri kullanıyordu:
“Fransızlar kral ailesini ve mensuplarını Fransa’ya sokmakta bağımsızlıkları ve egemenlikleri
için, yüzyıl sonra bugün bile mahzur görüp dururlarken, her gün ufuktan Sultanlık
güneşinin doğmasına duacı bir padişahlık ailesi ve mensupları hakkındaki işlemimizle Türkiye
Cumhuriyetini nazikliğin ve boş sözlerin kurbanı edemeyiz” (akt. Goloğlu, 1973: 52-53).
27 Söz konusu kararın alındığı TBMM oturumunun tutanakları, olduğu gibi ve yorumsuz olarak
Goloğlu’nda (1973) bulunmaktadır. Kararı olumlayan Kemalist tarihçiliğin perspektifinden toplantının
aktarımı için bkz Akgün, tarihsiz: 163-214. Kararın karşısında yer alan İslâmcı-Osmanlıcı
bir değerlendirme olarak ise bkz Mısıroğlu, 1993: 314-346. Devrik halife Abdülmecit ve diğer
hanedan üyelerinin ülkeden ayrılışlarının ve sonrasının ayrıntıları için bkz. Akgün, tarihsiz: 195-
214; Gentizon, 1983: 61-64; Çetiner, 1993: 325-378.