dergi

234
Ancak Mısır açısından halifelik makamına “yetersizlik” görüşü, esas olarak
aday kişinin Mısır dışından olması durumunda öne çıkmaktaydı. Aksi taktirde
Mısır’ın konuya yaklaşımı değişmekteydi. 1935’ten sonra El-Ezher’in başına geçen
Şeyh El-Meraghi ile 1936’da tahta geçen Kral Faruk’un işbirliği içinde
Kral’ın halifeliğini sağlama yolunda gösterdikleri çaba, buna bir örnek teşkil etmektedir.
Gençliğinde Meraghi tarafından eğitilmiş olan Faruk, hocasının da
etkisi altında, İslam’ı siyaset ve toplum için bir yönetsel doktrin olarak görmekte
ve halifeyi de İslâm’ın ayrılmaz bir parçası, hatta özü olarak düşünmekteydi
(Kedourie, 1963: 239). Şeyh ve Kral’ın bu ortak arzusu kendisini pek çok vesileyle
açığa vurdu: 1938’de toplanan “Filistin İçin Arab ve Müslüman Parlamenterler
Kongresi”nde bazı delegeler Faruk’u halife olarak ilan etme arzusu sergilediler;
1939’da Kahire’de toplanan bir Arap Asamblesi’nde Faruk halifelik için bir
işaret teşkil edecek şekilde namaz cemaatine imamlık yaptı; 1943’teki İslâmî yeni
yıl kutlamalarında Kahire’de sokaklara dökülen kitleler Faruk’a “Yaşasın Halife”
nidalarıyla tâzimde bulundular (age.: 239-242). Faruk’un ümitleri yaklaşık
bir 10 yıl daha sürdüyse de Nasır ve General Necib öncülüğündeki Hür Subaylar’ın
darbe ile kendisini tahttan indirdikleri 1952’de tamamiyle söndü. Oysa ki
aynı yılın başlarında Faruk’un halifelik iddiasını güçlendirmek amacıyla onun
ana tarafından Peygamber’e yakınlığını “tesis etmek” üzere bir Kureyş soy bağlantısı
bile kurulmuştu. (Haim, 1965: 244).
Yukarıda anlatılanlar ışığında, Türkiye’de 1920’lerin başında görülmüş olan
“film”in, müteakiben Mısır ağırlıklı olarak Ortadoğu’nun geri kalan kısmında da
gösterime girdiği ileri sürülebilir. 38 Batı-merkezli “modern” uluslaşma sürecinin
dalga dalga yayılmasıyla giderek daha güçlü bir yönelim olarak beliren ulusdevlet
arayışlarının ve bu arayışı besleyen milliyetçilik ideolojisinin sert esen
rüzgarlarının havaya hakim olduğu Ortadoğu İslâm coğrafyasında, “pre-modern”
bir sosyopolitik örgütlenme modelinin yapı taşlarından olduğu söylenebilecek
hilafet kurumunun altına sığınabileceği bir “çatı” bulmak adeta imkansızdı.
İlga sonrasında hilafeti yeniden ihya etme yolunda yaşanan bu başarısızlık,
bir bakıma, belirtilen coğrafyada 19. yüzyılın sonlarından itibaren İslâmcılık
(panislâmizm) ile milliyetçilik arasında süregelen mücadelenin ikincinin zaferiyle
sonuçlandığının tescili olarak da okunabilir.
38 Hilafetin kaldırılması sonrasında Mısır-merkezli beliren tepkilerin ve buna dayalı ihya girişimlerinin
dışında kararın Hindistan’da ciddi bir gündem oluşturduğu bilinmekte olup buna izleyen
alt-bölümde değinilecektir. Bunun dışında İslâm dünyasınının diğer ülke ve bölgelerinde kararın
nasıl karşılandığına ilişkin kaynaklar sınırlıdır. Bunlar arasında Suriye’de kararın hem lehinde
hem de aleyhinde bir takım kıpırtılar olduğunu belirten Picard (1990: 64-69) ile Malezya’da
(G. Doğu Asya) kararın kayıtsızlıkla karşılanıp çok fazla tepkiye yol açmadığını kaydeden Milner
(1990: 190-192) zikredilebilir.