dergi

NORBERT ELIAS’IN UYGARLIK KURAMI: ELEŞTİRİLER VE GELİŞMELER 79
dirici bir şekilde kullandığına ilişkin eleştirilere zemin hazırlamıştır: Giderek artan
uygarlaşmanın neye malolduğunu betimlese bile, bu sürecin taşıdığı bütün
çokanlamlılığına rağmen, onu son kertede insanların birbirleriyle barış içinde
yaşamalarının tek olanağı olarak görür. Bu görüşünü, insanların sahip olduğu
bilginin artışına ve insanın kendisiyle arasına mesafe koyma ve bu sayede toplumsal
süreçleri çözümleme yeteneğinin artışına dayandırır. 4 İşte Wilterdink’in
henüz yanıtlanmamış olan, uygarlık sürecinin yönünü belirlemede normatif etmenlerin
rolü var mıdır ya da olmalı mıdır sorusu, Elias’ın bu tür bir değerlendirmeye
kesin karşı çıkışına rağmen, yukarıda anlatılmaya çalışılan bağlamda
anlamlı bir sorudur.
2. Belirlenimcilik ve evrimcilik suçlamaları
Belirlenimcilik ve evrimcilik suçlamaları uygarlık kavramıyla yakından ilişkilidir,
çünkü bu kavram önceki bölümde de gösterildiği gibi çoğu kez evrimci, belirlenimci
ve teleolojik olarak anlaşılır. Bu eleştiri ayrıca, Uygarlık Süreci’nin son iki
sayfasında formüle edilen ütopyaya da dayandırılmaktadır. Ancak, bu ithamlar
özellikle toplumsal süreçlerin belirli bir yöne sahip olduğu teziyle ilgilidir. Planlı
ve amaçlı bireysel davranışların doğrudan sonucu olmasa bile, Uygarlık Süreci’nde
gözlediği ilişkilerde Elias belirli bir yönelim ve yapısal bir gelişme tespit
eder. Bu durum hem psiko-oluşum hem de sosyo-oluşum için geçerlidir.
Tekil insanın planları ve davranışları, duygusal ve akılsal itkileri, birbirlerine dost ya da
düşmanlar olarak sürekli içiçedirler. Bireyin bu plan ve davranışlarındaki temel örgü,
tek tek hiçbir insanın planlamadığı ve yaratmadığı dönüşümlere ve yapılara yol açabilir.
Bunun ve insanların birbirlerine olan bağımlılıklarının sonucunda öylesine özel bir
düzen ortaya çıkar ki, bu düzen, onu oluşturan tekil bireylerin irade ve akıllarından
çok daha güçlü ve zorlayıcıdır (Elias, 1997: Cilt 2, 324-325).
Elias bu anlayışıyla sosyolojinin iki temel sorununa değinmektedir: birey ve
toplum arasındaki ilişki ile toplumsal dönüşümler modeli…
Karşılıklı bağımlılıklar ağının baskılama gücünü -toplumsal süreçlerin görece
bağımsızlığını- vurgulayan Elias eleştirilere de kapı açar; gerek tarihin gelişim
sürecinde gerekse bireysel davranışlarda görülen akılcı ve planlanmış davranışların
rolünü yeterince önemsemediği ileri sürülür. Ancak, Elias’ın, kişiliğin gelişimiyle
ilgili -insanları, kabartma makinesi ve sikke, toplum tarafından biçimlendirilen
ve toplumu biçimlendiren bireyler şeklinde gören (Elias, 1987: 84)-
anlayışı ve toplumsal süreçlerin daha iyi anlaşılması sayesinde bu süreçlerin
4 “Sosyolojik araştırmanın görevi, bu kör ve denetimsiz olayları anlaşılır kılmaktır. Bunları açıklamak
ve böylece insanların, kendi davranışları ve gereksinimleri sonucunda oluşan ve ilk bakışta kavranamayan
ilişkiler ağı içinde yönlerini bulabilmelerini ve bu olayları daha iyi kontrol edebilmelerini
sağlamaktır” (Elias, 1970: 170). Ayrıca bkz. Elias/Scotson (1990: 267-8) ve Krieken (1997: 173).