dergi

NORBERT ELIAS’IN UYGARLIK KURAMI: ELEŞTİRİLER VE GELİŞMELER 83
zation (Şiddet ve Uygarlık) adlı çalışmadır. Fletcher, Elias’ın şiddet kavramını tanımlar
ve uygarlık süreçlerinin özelliklerinden yararlanmak suretiyle uygarlıktan
uzaklaşma süreçlerinin özelliklerini ortaya çıkarır. Kuramsal olarak ürettiği tezlerini
Üçüncü Reich’ın oluşumuna ait ampirik malzemelere uyarlar. Çalışmanın amacı,
şiddet ve uygarlığın, uygarlık kuramına ait, birbirlerine karşıt iki ayrı anlayış olmadığını,
aksine bunların içiçe geçmiş bulunduğunu göstermektir.
Fletcher’in incelemeleri, Elias’ın şiddeti kendiliğinden ortaya çıkan, duygusal
dürtü ifadeleri olarak gördüğü ve şiddetin çoğunlukla “yüksek derecede denetlenen,
önceden hesaplanabilen, edimsel ve akılcı olarak tanımlanabilen ve sonuçlarının
önceden görülmesi ve hesaplanması gereken bir davranış biçimi”
(Wilterdink, 1984: 285) olduğunu ihmal ettiği şeklindeki eleştirilere de bir yanıttır.
Fletcher’e göre, Elias devletin şiddet tekeli olarak ortaya çıkışıyla birlikte,
kendiliğinden, duygusal kökenli fiziksel şiddetin günlük hayatta azaldığını belirtir,
ama aynı zamanda şiddet tekeline sahip kurumların “planlı fiziksel şiddet
uygulamalarının arttığı” (Fletcher, 1997: 53) tespitinde de bulunur. Elias daha
sonraki yayınlarında devletin şiddet tekelini Janus başına (Elias, 1989: 228) benzetir.
Uygarlık Süreci’nde bu ayrım üzerinde yeterince durulmasa bile, Elias’a
yöneltilen “şiddetin azaltılmasına dayanan saf uygarlık kavramı”na (Reemtsma,
1994: 48f.) sahip olduğu şeklindeki eleştiri haksızdır. Gözlenen uygarlaşma
süreçleri, şiddet tekeli olan devletin fiziksel şiddet tehditinin ve çoğunlukla
doğrudan şiddet uygulamalarının bir neticesidir.
Ancak, Elias’ta sömürgeci şiddet ile cinsiyetler arasındaki şiddet, özellikle aile
içi şiddet ihmal edilmiştir (Bennholdt-Thomsen, 1985: 23-35; Fletcher,
1997: 59). Elias’ın şiddet konusundaki tezlerine yönelik bu eleştiri, uygarlık kuramına
yöneltilen feminist eleştiriyle yakından ilgilidir.
Uygarlık süreci “erkeğin uygarlık süreci” mi?
Döneminin diğer yazarlarının aksine Elias, cinsiyetler arasındaki ilişkiyi tamamen
gözardı etmez, ama üzerinde de pek fazla durmaz. Cinsiyet kategorisi Elias
tarafından en fazla, “farklı figürasyonlarda ya da toplumsal yapılarda insanın
psiko-oluşumu üzerinde etkisi olan, daha çok rastlantısal bir kategori” olarak
görülür. “Etkin ve biçimlendirici bir güce sahip tarihsel ve sosyo-oluşumsal bir
kategori olarak algılanmaz” (Opitz, 1997: 96). Cinsiyetler ilişkisi Elias için sosyolojik
açıdan ilginçtir ve onun sık sık değindiği bir konudur, ancak toplumsal bir
kategori olarak cinsiyet, bilimsel açıdan onu pek fazla ilgilendirmez. Gerçi “incelemelerinde
erkekler ile kadınlar arasındaki ilişkiyi gözönüne almıştır, ama
cinsiyetler arasındaki ilişkiyi burjuva toplumunun özellikli bir yapı elemanı olarak
görmemiştir” (Niemeyer, 1997: 185). 11
11 Ayrıca bkz. Tribel (1997: 311).