dergi

194
ÇİLER DURSUN
na dönüşmeye başlamıştır (Borst, 1997: 74). Fabian’a göre, Ortaçağ’dan modern
zaman kavramlaştırmasına doğru niteliksel bir atlama, niceliksel bir değişmede
temellenen bir yarıp geçme (break through) olmaksızın yapılamazdı (Fabian,
1983:12). Bu niceliksel yarıp geçme, kentlerde hareketlenen yeni para ekonomisinin
gereksinimlerine de cevap oluşturacaktı. Yeni para ekonomisi, niceliği temel
almakla kalmıyor, kentteki sarraflar, kimsenin mülkiyetinde olmayan Tanrı vergisi
zamanı kendileri için çalıştırmaya başlıyorlardı. Borst’un belirttiği gibi “Kutsanmış
günler ve sayılar ağırlığını kaybederken, hesaplar ve kararlaştırılan tarihler
önem kazanıyordu” (Borst, 1997: 78). Finans dünyasının çabası, takvim günlerini
kesin bir biçimde belirlemek ve çabucak toplayabilmekti. Kentlerde, işveren- işçi
ilişkileri, (en azından kent surları içinde) ölçülebilen, hesaplanabilen, denetlenebilen
ve parayla ödüllendirilen ortak bir saat kavrayışını zorunlu kılıyordu.
Zamanın toplumsal olarak kavranmaya başlanması, insana ilişkin kavrayıştaki
değişmelerle de bağlantılıdır. İnsanın, “birey” olarak potansiyel yaratıcı bir güce
sahip olduğu, kendi yaşamını kendi eylemleriyle kurma ve böylece kendini
gerçekleştirip geliştirme güç ve olanağına sahip bir varlık olduğu şeklindeki Rönesans’la
birlikte beliren kavrayış, zamanın da insanın kendi eyleminin egemenliğine
bağımlı olduğunu vurgulamaktaydı (Köker ve Ağaoğulları, 1997: 148-149).
İnsanların ürettiği sembollerden oluşan modern zaman sistemi 14. yüzyılın
sonunda gelişimini tamamlamış sayılırdı. Bu sistem, zamanın önceden sonraya
doğru ilerleyen hareket olduğunu kanıtlayan saat kadranı ve yelkovan hareketini
içeriyordu.
Ortaçağ Avrupası’nın modern bir geleceğe yol almaktaki sorunlarına karşılık,
16. yüzyılda ilerleyen zaman ölçümü ve hesaplama tekniklerinin ve bilimin de
etkisiyle insanlar, artık uzun gelişim süreçleri hakkında genel bir bakışa sahip
olmaya başlamışlardı. 3 Geçmişin kutsal zamanı, dünyevileştirilirken doğallaştırılıyordu
da. Kutsal zaman, sürekli ve anlamlı bir hikâyenin aygıtı olarak döngüsel
özellik gösterirken, dünyevileşmiş zaman, süreksizliğin ve parçalı jeolojik bir
kaydın göstergesi olarak anlam kazanıyordu (Fabian, 1983: 14).
Zamanın dünyevileşmesinin, seyahatler ve keşiflerle de bağlantısı vardır. Hareketlerin
tanımları ve ilişkiler mekâna yerleştirilmeye başlandıkça, seyahatin
kendisi zamansallaşan (temporalizing) bir pratiğe dönüşmüştür (Fabian,
1983:7). Harvey’in belirttiği gibi, dünyanın haritalandırılması, mekâna özel kullanım
amacıyla mülk edinilmeye açık bir şey olarak bakmanın yolunu da dönüştürüyordu
(Harvey, 1997: 257). Bu süreçte, dünyanın başka yerlerinde yaşadıkları
keşfedilenler, mekânsal bir uzaklıkla değil zamansal bir uzaklıkla ele alınır
olmuştur. Doğrusallığı (çizgisel), genelleşmesi, dünyevileşmesi ve evrensel-
3 Bu süreçteki başlıca gelişmeler şunlardı: halkın saatleri kadrandan rahatça okuyabilmesi; matematiğin,
evrenin her yerinde aynı şekilde geçerli olan ve insanı dünyanın ve zamanın hakimi
yapmayı vaad eden yasalar sunması; kronometrelerin keşfi ile tüm dünyayı kapsayan hareket
olanağının belirmesi... (Borst, 1997: 97-117).