dergi

222
İlga
Genel bir ifadeyle, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu’nun yenilgisi;
modern ve laik bir ulus-devlet projesine işlerlik kazandırma amacındaki
Atatürk’ün gözünde halifeliğin “geçmiş” (Osmanlı-İslâm) ile olan ilişkisi; ve bununla
bağlantılı biçimde Türk etnisitesi temelinde şekillenen bir ulusçuluk ideolojisi
ile panislâmizm arasındaki uyuşmazlık, halifeliğin kaldırılması fikrini olgunlaştıran
ve bu tarihi karara zemin hazırlayan başlıca etmenler olarak kaydedilebilir
(Enayat, 1982: 53-5). Ancak önceki alt-bölümde de örneklendiği üzere,
bu tasarrufa işlerlik kazandırma noktasına kademeli biçimde ve hem iç hem de
dış siyasetteki dalgalanmalara göre rota tayin edilerek gelinmiştir. 16
Kurtuluş Savaşı sonrasında Lozan’da başlayacak barış görüşmelerinde Türkiye’yi
İstanbul’daki “sultanî” hükûmetin mi yoksa savaşı başarıyla noktalayan Ankara’daki
“milli” hükûmetin mi temsil edeceği sorununun ortaya çıkması, Ankara’daki
“millici” ekibin kafasında zaman içerisinde zaten olgunlaşmış olan saltanatı
kaldırmak düşüncesini gerçekleştirmek için uygun zemini yarattı. Milli mücadele
kazanıldıktan sonra Ankara’daki lider kadro içerisinde saltanata son verilmesi
konusunda bir ittifaka zor da olsa ulaşıldığı, bu bakımdan daha sonraki dönemde
Mustafa Kemal’e muhalif düşecek isimlerin de önceleri belli tereddüt ve
itirazlarda bulunmakla birlikte giderek ikna oldukları anlaşılmaktadır (bkz. Aydemir,
1983: 49-60; Akgün, tarihsiz: 64-65). Öyle ki Refet Paşa 18 Ekim 1922’de
Ankara TBMM hükûmetini temsilen İstanbul’a ayak bastığında kendisini karşılamaya
gelenlerin “saltanat”la ilişkili tüm hitaplarını kararlı biçimde düzelterek
bu konuda oluşmuş mutabakatı sergilemiştir. Ancak ilginç olan nokta, bu dönemde
saltanatın reddinin, hilafetin onanması dolayımıyla dışavurulmasıdır.
Örneğin kendisine “Veliahd-ı Saltanat” adına hoş geldiniz diyen Veliahd Abdülmecit’in
yaverine Refet Paşa, “Hilafet makamının Veliahdıdırlar” diyerek, kendisini
“Zati Şahane” adına selamlayan Padişah yaverine de “yüksek Hilafet makamına
dinî duygularımı iletiniz” şeklinde karşılık vermiştir (Aydemir, 1983: 54).
TBMM 1 Kasım 1922’de saltanatı kaldırdıktan sonra artık sultanlık (siyasal iktidar)
vasfını yitiren Vahdettin’in İngiliz makamlarına sığınarak yurdu terk etmesi,
halifelik kurumu için de sonun başlangıcını oluşturan bir gelişme olarak
yorumlanır. “Sultan-Halife” Vahdettin ülkeden ayrıldıktan sonra, veliaht Abdülmecit,
TBMM tarafından “Sultan olmayan Halife” veya “sadece Halife” (Çulcu
16 Hilafetin Kaldırılması olayı, Cumhuriyet’in “inkılâplar”ı arasında çok sayıda tarihçi, araştırmacı
ve sosyal bilimci tarafından ele alınıp uzun uzadıya işlenmiş olanların başında gelmektedir. Biz
bu makalenin sınırları içerisinde gelişmelerin yalnızca kendi argümantasyonumuz açısından
önem taşıdığını düşündüğümüz noktalarının altını çizmeye ve bu konularda değerlendirme
yapmaya çalışacağız. Halifeliğin kaldırılmasına giden süreci, özellikle “İlga”nın gerçekleştirildiği
TBMM oturumunu ayrıntılı ve değişik veçheleriyle, karşıt cephelerden tartışan eserler olarak ilk
elde şunlar zikredilebilir: Goloğlu, 1973; Uluğ, 1975; Akgün, tarihsiz; Çulcu, 1992; Mısıroğlu,
1993; Alpkaya, 1998.