dergi

104
PETER IMBUSCH
gerekli önkoşullarıdır. Uygarlık kesintileri, modernliği belirleyen rasyonelleşme
ve bürokratikleşme süreçleri içinde yer almaktadır ki, kullanımı da dahil olmak
üzere ‘sapan ile mega bomba arasına doğrusal bir çizgi’ (Adorno) çekilebilir.
“Modern bilim bomba yapmak, devlet bürokrasisi kamusal soykırım hizmetkârına,
otoriter sosyal karakter ise bir kitle katiline dönüşmek zorundaydı. Auschwitz
ve Hiroşima’da araçsal akıl bir anlamda kendisini bulmuş oldu” (Sofsky
1994: 59). Horkheimer ve Adorno’nun, bu biraz abartılmış ve Aydınlanmanın
Diyalektiği’ne ait özelliği pek fazla gözönüne almayan bu okunuş biçimine göre,
aklın kendisi bir mitosa dönüşmüştür ve modern Aydınlanma son kertede
totaliterdir. “Uygarlaşmaya yol açan modernite, özünde barbarlıkmış gibi görünmektedir”
(Miller/Soeffner, 1996: 16). Bu ikinci bakış açısının bana pek
inandırıcı gelmeyişinin nedeni, uygarlığa ve rasyonaliteye, fazla doğrusal bir şekilde
tarihsel belirleyici bir güç atfetmesidir ki, bu gücün önüne geçilmesi
mümkün gibi görülmemektedir. Ayrıca, şiddetin bağlarını koparmasına yol
açan diğer zorunlu koşulları gözardı eder ve modern çağda bazı uygar toplumlar
soykırım ve kitlesel terör eylemlerine başvururken, neden diğer toplumlarda
böylesi bir gelişmenin görülmediğini açıklayamaz.
Modernlik ile barbarlık arasındaki ilişki konusundaki üçüncü tavır, yukarıda
ele alınan diğer ikisinden ayrılır; bu tavır modernitenin özünde varolan çokanlamlılığı
vurgular ve barbarlığı modernitenin “karanlık” yüzü olarak değerlendirir.
Böylesi bir yaklaşıma göre, 20. yüzyılda görülen ‘makro suçları’ açıklamak
için modernlik yeterli değildir, ama zorunludur. Bu okunuş biçimiyle Holocaust
ne ‘barbarlığa düşüş’ ne de sadece ‘tarihin bir işkazası’dır, tersine modernitenin
yaratıcı bir ürünüdür, soykırım modernitenin özünde vardır, çünkü uygarlık insanın
yaratıcı gücünü artırdığı gibi yıkıcı gücünü de artırmıştır. Bu tavır, Karl
Georg Zinn (1989) ve özellikle Zygmunt Bauman tarafından temsil edilen, ılımlı
bir Aydınlanmanın Diyalektiği varyasyonudur. Uygarlık ve kültür kuramının
klasikleri arasında Freud da bu tavrın temsilcisi olarak görülebilir. Bu tavır, uygarlığın
ilerleyişi ve sosyal denetimin artışı ile toplumda şiddet ve vahşetin azalması
arasında doğrudan bir ilişki kurmaz. Gerçi toplumsal ilişkilerde barışın
sağlanması için devletin şiddet tekeli gerekir, ama şiddet araçlarının devlette
yoğunlaşması, aynı zamanda yıkıcı güçlerin katlanarak büyümesine ve zamanla
terör ve şiddetin ‘devletleşmesi’ne yol açar. Bunlara ek olarak, modern rasyonalitenin
ahlâksal açıdan hiçbir şey söylememesi, insanların bütüncül yönetime
tâbi tutuluşu ve bürokrasiye boyun eğişleri ile tekniğin etkinliğinin artışı sayılabilir
ki, bunlar olmadan 20. yüzyıldaki barbarlıkların meydana gelmesi mümkün
değildir. Yani, modernite hümanizmanın ve barışın gerçekleşme şansını oldukça
büyütmüştür, ancak aynı zamanda imha ve şiddetin ölçüsünü de korkunç
derecede artırmıştır. Modernliğin her iki yönünü de ölçülü bir şekilde değerlendirmesi
nedeniyle, bu yaklaşımda her türlü tarihsel belirlenimcilikten
uzak durulduğu gibi, barbarlık ve terör de modern uygarlığın dünya imajından