dergi

22
SELÇUK ESENBEL
belirten ikinci husus ise, bu tecrübelerin nispeten eski ve özelliklerinin belirginleşmiş
olmasıyla bağlantılıdır. Bugün birçok “Batılı olmayan” Asya veya Afrika
toplumu, Batı kültürünü kişisel yaşamlarına bir şekilde dahil etme sürecinden
geçmektedirler. Japon ve Türk tecrübelerinin nispeten eski özellikleri, bu yeni
Batı kültürü “serüvenlerini” anlamada şüphesiz zihin açıcı olabilir.
Bu çalışmanın çıkış noktası, Norbert Elias’ın Batı Avrupalı çağdaş bireyin ortaya
çıkışını ele aldığı “medenileşme süreci” kavramından ilham almaktadır.
Çağdaş Batı toplumu insanının oluşumunu inceleyen eserlerinde Elias, Batı
toplumunda bireyin kendisini “rasyonel” ve “duygusal” ikilemi içinde algılayan
çağdaş insan psikolojisi ve davranışının ortaya çıkmasını, çağdaş toplumun kamu
ve özel alanlar olarak ayırdığı toplumsal düzenin gerçekleşmesi için gerekli
görmektedir (Elias, 1983, 1982, 1991) 1 Bu tarihsel oluşum, genel anlamda Ortaçağ’dan
sonra Avrupa’da gelişen pazar ekonomisiyle ilintili “medenileşme süreci”
diye tanımlanan bir toplumsal ve psikolojik sürece bağlanmaktadır. Bu süreç
içinde kişilerin toplumsal davranışlarında saray ve halk ayrımı yerine, herkes
için geçerli bir toplumsal adaba geçişin rolü önem kazanmaktadır. Geleneksel
toplumdaki insani dürtüler ve şiddetin doğrudan boşalması yerine, çağdaş
toplumda bu unsurların toplum ve devlet katmanlarında denetimi önemli bir
rol oynamaktadır. Zamanla spor, dans, görgü kurallarının bileşimiyle kişiler, yeni
tanımlarıyla çağdaş bireylerin modern topluma uyumlu bir medeni davranış
kalıbına sokulmaktadırlar.
Çağdaş toplumda kişinin bir birey olarak kendi için bilinciyle tanımlanması,
sadece bir ekonomik ve siyasi veri olmakla sınırlı kalmamış, bu süreçle beraber
gelen “psikolojik” değişiklikler, artık kendini bir birey olarak gören “çağdaş insan”da
her zaman varlığını koruyacak bir ikilem oluşturmuştur. Elias tipolojisinde
Batı’nın öngördüğü “çağdaş insan” imajı, toplumla bağlantılarını sürekli
olarak sorgulayan otonom bir varlık olmakla birlikte hâlâ onun vazgeçilmez bir
parçası olarak yaşayan bir Batı Avrupalı’dır. Bu Batı Avrupalı birey, toplumsal
gereksinimden ötürü inşa edilen bir ideolojik “çağdaş insan” imajı tanımı gereğince
kamu alanında etkin olması beklenen “rasyonel” ile özel alanda etkin olması
uygun olan “duygusal” arasında ortaya çıkan gerilimle yaşar; ancak bu bileşimin
vazgeçilmez bütünlüğü içinde bir denge bulur.
Elias’ın incelemesi Batı Avrupa merkezli olması dolayısıyla farklı kültür ortamlarındaki
gelişmelere duyarlı değildir. Ayrıca Elias’a göre Doğu toplumlarında
kendine özgü benzeri bir süreç yoktur ve bu “medenileşme sürecinin” yarattığı
birey olgusu, ancak sömürgeleşme yoluyla gelen mutlak bir Batılılaşmanın
sonucu olacaktır. Elias’ın bu görüşündeki Oryantalist eğilim aşikâr olmakla beraber,
konuya yaklaşımı Meici Japonyası ve Osmanlı Türkiyesi’nde çağdaş birey
kimliğinin oluşumunu kısmen açıklamada yararlı olmaktadır. Bu gibi Doğu or-
1 İnsanın ussal özimajı için Elias, 1991: 27-34, rasyonel ve duygusal ayrımı için 76-86, 115-129.