dergi

231
lunda bir nabız yoklama girişimi olarak düzenlendiği söylenebilecek olan, tüm
İslâm dünyasından temsilcilerin katıldığı Hac Kongresi’nde (Mekke-Temmuz
1924) bu iddiasını kabul ettirme yolunda telkinlerine katılımcıların keskin bir
direnciyle karşılaştı (Kramer, 1986: 83-85). Hüseyin’in kendi siyasal konumu da
halifeliğine süreklilik sağlayabilmek için elverişli değildi ve bu iddiasını ancak
yedi ay sürdürebildi. İbni Suud önderliğindeki Vahhabîler Hicaz’ı fethedip Şerif
Hüseyin’i bölgeden sürerek onun yalnızca halifelik iddiasına değil, aynı zamanda
İslâm kutsal toprakları üzerindeki siyasal hakimiyetine de son verdiler. 34 Bunun
akabinde bazı çevrelerden İbni Suud’u halife görme dilekleri geldiyse de İbni
Suud ünvanı üstlenme konusunda çok istekli görünmedi ve bu meselenin İslâm
dünyasındaki bölünmüşlüğü daha da artıracağını ileri sürdü (Kedourie,
1963: 220; Minault, 1982: 206). 1926 yazında tüm İslâm dünyasından temsilcileri
davet ettiği Mekke Kongresi’nde de bu meselenin gündeme gelmediği anlaşılmaktadır
(Kramer, 1986: 106-122). Bu kongre esas olarak Hicaz’ın yeni hakimi
Suudilerin İslâm dünyasına kendilerini kabul ettirme yolunda mutabakat arayışlarına
hizmet etmiştir (Kramer, 1986: 119; Koloğlu, 1994: 359-360).
Halifeliğin kaldırılmasından sonra Mısır’da olaya yaklaşım tarzı itibariyle üç
eğilim kendisini gösterdi. Bunlardan birincisi yerinden edilmiş olan Osmanlı
halifeliğinin hâlâ geçerli olduğunu vurgulamak yönündeydi. 12 Mart 1924’te
“Mısır Ulema Dayanışma Cemiyeti” tarafından bastırılan ve İslâm dünyasına
hitap eden bir bildiride Türk hükümetinin tavrı kınanarak halife Abdülmecit’e
bağlılık tazelendi (Toynbee, 1927: 81). Prens Ömer Tosun’un öncülük ettiği anlaşılan
bu ilk eğilime şiddetle karşı çıkan ikinci yaklaşım, halifeliği Mısır’a getirme
saklı amacını güderek, yeni bir halifenin seçilmesi için bir kongre çağrısında
bulundu (age.: 81-82; Mansy, 1990: 114). El-Ezher uleması ve Muhammed Mustafa
El-Meraghi gibi Mısır’ın önde gelen din ve hukuk otoriteleri bu ikinci yaklaşımın
en güçlü temsilcileriydi. Bu grubun hedefi Kral Fuad’ın halife olmasını
sağlamaktı. Bu amacı gerçekleştirme yolunda tüm İslâm ülkelerinden delegelerin
katılacağı bir kongre düzenlenmesinin gereğine işaret edilmekteydi. Üçüncü
ve son yaklaşım ise yönetimdeki, Arap ulusçuluğunu benimsemiş Wafd partisi
hükümetinin ve bürokratların başta Başbakan Saad Zaglul Paşa olmak üzere
benimsediği, ülkedeki liberal meşrutiyetçiler tarafından da desteklenen “tarafsızlık”
politikasıydı (Toynbee, 1927: 82-83). Bu grup, halifeliğe yeniden hayatiyet
kazandırma veya Mısır’a getirme girişimlerinin Mısır’ın güvenliğini tehdit edebileceğini,
çünkü Avrupa devletlerinin halifeliği kendileri için tehlikeli bir kurum
telakki ettiklerini, dolayısıyla bu konudaki en doğru tavrın kararlı bir tarafsızlığı
sürdürmek olduğu görüşündeydi (agy.).
34 İngiliz işbirlikçisi Şerif Hüseyin’in halifelik iddiası İslâm aleminde kabul görmek bir yana, o kadar
olumsuz bir etki yaratmıştı ki bu “yalancı halifelik” iddiasını İbni Suud’un Mekke ve Medine’yi
hakimiyeti altına almak için Hüseyin’e saldırmasını haklılaştıran bir “bahane” olarak kullandığı
dahi ileri sürülmektedir (bkz. Hiro, 1989: 108, 112).