dergi

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN İLK YILLARINDA EVİŞİNİN RASYONELLEŞMESİ 69
Nakış
Kız Enstitülerinde dikiş, nakış ve moda dersleri önemli bir yer tutuyordu. Enstitüler
Atatürk’ün Türklerin giyim tarzında sistematik değişiklikler empoze ettiği
ve peçeyi kamuoyu önünde hicvettiği (1920’lerin sonu) bir dönemde kurulmuşlardı.
Atatürk şapka devrimiyle fes giyimini yasakladı. 19. yüzyılın başlarından
beri Osmanlıların kafalarına giydiği fesin yerine Batı’nın şapkasını getirdi. Kız
Enstitülerini kurarken Kemalist devletin ana hedeflerinden biri bu ideolojik
esinli “modern” giyim tarzını kurumlaştırmak ve yeniden üretmekti. 28 Vakit gazetesinde
çıkan bir makalede “Demek ki kadınlarımızın giyim kuşam işi en geniş
şekilde kız sanat enstitüleri mezunları tarafından idare edilecektir” deniyordu
(Sevengil, 1943).
Aşçılık derslerinde olduğu gibi, dikiş dersleri de Kız Enstitüleri öğrencilerine
aynı anda hem Taylorcu verimlilik değerlerini hem de Kemalist milliyetçiliği
aşılamak istiyordu. Öğrenciler bir yanda dikişi “en iyi tek yol”la ve “standart bir
uygulama”ya göre yapmak için eğitiliyordu. Öte yanda ise öğrencilerden “özgün”
Türk nakış motiflerini ortaya çıkararak kadın giyiminde milli bir zevk yaratmaları
isteniyordu. O halde, dikiş, Kız Enstitüsü idarecilerinin Taylorcu “rasyonelleşme”
söylemi ile Kemalist “milliyetçilik” söylemini kaynaştırmaya çalıştıkları
başka bir alan oldu.
1913’te yazan Christine Frederick “aynı bir elbise fabrikasında olduğu gibi dikişimi
bitiriverme” prensibini kullandığını söylüyordu (Frederick, 1913: 97). Bir
elbisenin unsurlarını belli bölümlere ayırıp, her bir grubu aşama aşama dikmek
dikiş işine bir verimlilik getirmişti. Terziliğin bu “en iyi tek yol”u kısa süre sonra
Kız Enstitülerinin terzilik derslerinin programlarında 1920’ler ve 30’larda benimsendi.
Gelişigüzel olan “geleneksel” dikiş metodlarına iyi gözle bakılmıyordu.
Dikişte bir “garplilik” savunuluyordu. 29 Dikiş de artık bilimsel bir tekniğe
göre belirlenmiş talimatlar doğrultusunda yapılacaktı. Gelişigüzellik ve kendiliğindenliğe
son verilecekti. Elbiseler “en iyi” metod kullanılarak dikilecekti.
Kız Enstitüsü atölyelerinde Batılı teknik ve dikiş dikmenin “en iyi tek yol”u ile
özgün Türk nakış motifleri çeşitli şekillerde birleştiriliyordu. Eski Türk tığ işleri
tozlu sandıklardan, yıpranmış kitaplardan ve müzelerden bulunup açığa çıkarılmıştı.
Bu eski motifler, Türk modasında “özgün” bir geçmişi temsil etmek için
kurgulanıyorlardı. Kız Enstitülerinin Batılı tekniklerle ürettikleri “modern” giysilerde
canlandırılmaya çalışılan işte bu hayalî “geçmiş”ti. Enstitülerin terzilik
dersleri üzerine yapılan bir yorumda:
28 Sevengil, Refik Ahmet (1943) “Kadın Giyiminde Milli Zevk ve Kız Sanat Enstitüleri” Vakit, 8
Ekim. Daha sonra yeniden yayınlandı: (1944) Kadın-Ev Ankara Kız Sanat Enstitüsü Sergisi, 2, İstanbul.
Bu makalede, Sevengil, yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin Türk kadınlarına istenilen kıyafetleri
hazırladığı için Kızlar Enstitüleri’ni, Kemalist bir bakış açısıyla, övüyor.
29 Örnek olarak bkz. dikiş tekniklerinde “garpliliği” savunan Sevengil.