dergi

UYGARLIK KURAMLARI VE ŞİDDET SORUNU 101
rar tekrar ortaya çıkabildiği sorusu etrafında yer alırlar. Eğer, Weber’in tarihsel
özelliği bu kadar yoğun olan çözümlemeleri bugün de okunmaya değerse, barbarlığı
son tahlilde karanlık ve bilinemeyen nedenlere dayandırmasını ve kültürel
çevre antropolojisine olan tutkusunu, koşulsuz olarak kabul etmekten vazgeçmek
gerekecektir.
4.5 Max Horkheimer / Theodor W. Adorno: Aydınlanmanın diyalektiği
Horkheimer ve Adorno ile Frankfurt Okulu, 20. yüzyılın şiddet deneyimleriyle
en geniş anlamda yoğun bir şekilde ilgilenmişler ve bu deneyimler ile bilimsel
teknik gelişme ve modernitede görülen siyasal toplumsal barbarlık arasında
bir sentez oluşturmaya çalışmışlardır. Başka hiçbir kuramsal yaklaşım, döneminin
şiddet deneyimlerinden ‘eleştirel kuram’ kadar etkilenmemiştir. Kuramları,
nasyonal sosyalizm, soykırım, Stalinizm, savaş ve sürgün deneyimleri ile hesaplaşma
içinde oluşmakla kalmamış, şiddet deneyimi daha sonraki dönemlerde
de düşüncelerinin yapısal bir referans noktası olma özelliğini sürdürmüştür.
Horkheimer/Adorno Aydınlanmanın Diyalektiği’nde (Horkheimer/Adorno
1971) “insanlığın neden gerçekten insancıl bir aşamaya geçmek yerine barbarlığın
yeni bir türüne battığı” sorusuna yanıt ararlar ve ‘aydınlanmanın özyıkımı’nın
nedenlerini araştırırlar. Muazzam başarılı modernite kapsamında, kolektif şiddete
gerileyiş ve eşi görülmemiş bir barbarlığa düşüşü anlayabilmek için, dışsal doğa
üzerindeki denetimin artışı ile içsel doğa üzerindeki denetimin kayboluşu arasındaki
paralellikten yola çıkarlar. Modernitenin kendisini açıklamadaki doğallığını
ciddiye alırken, aynı zamanda Aydınlanma’nın kendisine ilişkin hayal kırıklıklarını
dile getirirler. Bu araştırmacılar, şiddet ve barbarlığın uygarlaşmamış eski
dünyaya ya da insanlığın modernite öncesi dönemine bir ‘geri dönüş’ olduğu
şeklindeki yaygın düşünceyle çelişirler. Onlara göre, bunlar daha çok, olgunlaşan
modernitenin ve sanayi çağı dönemindeki uygarlığın olası ifadeleridir.
Böylece, yüzyılımızda görülen barbarlıklar ve afetler, modern uygarlığın karşıtları
değil, birer parçaları olarak ele alınır. Horkheimer ve Adorno’ya göre, karşıtına
dönüşen ve daha sonra en üst düzeydeki uygarlaşmamışlığın kötü sonuçlarında
ifadesini bulan, barbarlık ile modernitenin ayrılmaz kardeşliğini gösteren
şeyler, teknik rasyonelleşmenin, aklın ve Aydınlanmanın ilkelerinden başka bir
şey değildir. En vahşi şiddet uygulamalarının en rasyonel ve en etkin araçlarla
yapılabilmesini anlayabilmek, ancak bütünüyle araçsallaştırılmış bir akıl bağlamında
mümkün olabilir. Bu araştırmacılara göre, dönüşüm noktası Aydınlanmanın
kendi içinde yer almaktadır, Aydınlanma ‘totaliter’dir. Sonuçta tarih felsefesi
açısından öyle bir olumsuz yapıya ulaşırlar ki, bu yapı ‘diyalektiği’ aratır.
İlginç olan sadece, Horkheimer ile Adorno’nun modernite ile barbarlığı diyalektik
bir ilişki içinde görmesi değil, doğrudan fiziksel ve kolektif şiddetin yanısıra,
yapısal ve kültürel şiddetin anlaşılması açısından da (örneğin, bireyselliğin