dergi

219
rak Abbasilerin giderek daha geniş bir coğrafyaya yayılmaları sonucunda halifenin
merkeze çok uzak ücra toprakları denetleme güçlüğü ortaya çıktı. Bu uzak
bölgeleri halifeyi temsilen yönetmek üzere görevlendirilen emirler, giderek kendi
iktidarlarının temellerini attılar ve halifenin dünyevi otoritesini tanımamaya
başladılar (Gibb ve Bowen, 1957:31; Sourdel, 1978: 941). Böylece Abbasi hanedanına
bağlı olan halifelik kurumu etkin siyasal işlevlerini tamamen yitirerek
zaman içerisinde yalnızca emirlerin ve daha sonra da sultanların bağlılıklarını
ifade ederek iktidarlarına meşruiyet kazandırdıkları bir dinsel sembole dönüştü.
Bu arada İslâm dünyasının “batı yakası”nda, özellikle Şiî-İsmailî bir “çeşni”
ile Mısır ve Suriye’yi etkisi altına alan Fatımî halifeliği (909-1171) ve buna bir
tepki olarak daha da batıda Sünniliğin temsilciliğine soyunan Endülüs Emevi
halifeliği (928-1031) gibi alternatifler, etki itibarıyla giderek hiçleşen Abbasi halifeliği
karşısında sökün ettiler. Bunlar bir bakıma Bağdat’ta merkezileşmiş dinsel
meşruiyet kaynağına çok uzak diyarlara hükmedenlerin kendi meşruiyet dayanaklarını
yaratma girişimleri olarak da düşünülebilecek gelişmelerdir.
Böylece bir “çevrim”in yaşandığı söylenebilir. En başta yalnızca siyasal erki
temsil eden halifelik, zaman içinde “Halifetullah” nitelemesi eşliğinde siyasal
olmanın yanısıra kutsi bir hüviyet de kazanmış, en sonunda da İslâm coğrafyasında
giderek değişen sosyopolitik dinamikler sonucunda başlangıçtaki siyasal
iktidar vasfını yitirerek, yalnızca dinsel bir temsiliyet durumuna indirgenmiştir.
Moğollar 1258’de Bağdat’ta Abbasi Devleti’ne son verdiklerinde ortada halifelik
adına dünyevi iktidar sahiplerine meşruiyet sağlama işlevinden başka özelliği
olmayan böyle bir kurum vardı. Abbasi hanedanının bir üyesini, “halife” sıfatıyla,
Kahire’ye götüren Memlûklerin kafasında da iktidarlarına böylesi bir meşruiyet
kaynağı arayışı olduğu söylenebilir (Sourdel, 1978: 944). 13
Yavuz Sultan Selim Mısır’ı fethedip Memlûk hakimiyetine son verdiğinde,
250 yıl önce Memlûklerin halifeyi Bağdat’dan beraberlerinde Kahire’ye getirdikleri
gibi, Mısır’daki son Abbasi halifesi sayılan El-Mütevekkil’i, halifeliğin bugün
“Mukaddes Emanetler” olarak Topkapı müzesinde saklanan sembolleri ile birlikte
İstanbul’a getirdi. Bilindiği gibi bu olay Halifeliğin Osmanlı’ya “transferi”
olarak kabul edilmektedir. Ancak halifeliğin Osmanlı’ya resmî olarak geçtiğini
gösteren belge ya da kanıt olmayıp, bu görüş muhtelif rivayetler doğrultusunda
ileri sürülmektedir (Özcan, 1998b: 546). Ayrıca Osmanlı sultanının İslâm’ın evrensel
halifesi olduğu görüşünü dönemin söz sahibi hiçbir İslâm fıkıh aliminin
ciddiye aldığı söylenemez (Gibb ve Bowen, 1957: 34; Arnold, 1965: 143). Aslına
bakılırsa 13-14. yüzyıllardan itibaren geçerlik kazanmış olan düşünce, İslâm’a
hakkıyla hizmet eden her Müslüman hükümdarın kendi toprakları içerisinde
13 Halifenin, kendisini Mısır’a getiren Sultan Baybars’a, onun Mısır, Suriye, Diyarbekir, Hicaz, Yemen
ve Fırat Nehri boyunca hükümranlık haklarını tanıdığını bildiren bir “şehadetname” vermiş
olması bu görüşü desteklemektedir (Kazıcı, 1991: 53).