dergi

NORBERT ELIAS’IN UYGARLIK KURAMI: ELEŞTİRİLER VE GELİŞMELER 77
belirlenimcilik, evrimcilik ve tekçizgiciliktir. Bunlara ayrıca şiddet kavramına
yönelik eleştiriler ile uygarlık kuramına yöneltilen feminist eleştiriler de dahil
edilebilir.
1. Avrupamerkezcilik ithamı
Avrupamerkezcilik ithamı, özellikle Elias’ın uygarlık kavramını kullanım biçimiyle
ilgilidir. Elias, eleştirel olarak çözümlemek ve bilimsel bir kategori olarak
yeniden tanımlamak amacıyla bilinçli olarak ‘uygarlık’ kavramının günlük dildeki
ya da bilim öncesindeki anlamını ele alır. Eleştirmenlerinden Duerr’e cevap
olarak yazdığı bir yazıda yöntemini şöyle tanımlar:
Davranış standartlarındaki uzun süreli dönüşümleri anlatmak için kullanabileceğim,
ideolojik içeriği daha az kavramlar bulmaya çalışabilir ya da uygarlık kavramını ideolojik
anlamından kopararak, onu nesnel kanıtlar yardımıyla ideolojik içeriğinden
arınmış bir kavrama dönüştürmeyi deneyebilirdim. Başka olası anahtar kavramları
gözden geçirdim, ama uygun bir kavram bulmam mümkün olmadı ve en sonunda uygarlık
kavramını, zengin ampirik belgelerle, ideolojiden arınmış nesnel bir kavram ve
uygarlık süreciyle ilgili bir kuramın anahtar kavramı olarak geliştirmeye karar verdim
(Elias, 1988b: 37).
Elias Uygarlık Süreci’nin ilk bölümünde uygarlık kavramının belirsizliğine
işaret eder -teknik, davranışlar, bilim, din ve hukuk gibi çok farklı yaşam alanlarında
kullanılmaktadır- ve Batılı toplumlarda, bu yaşam alanlarında kendilerinden
önceki ya da kendi dönemlerindeki diğer toplumlardan daha ileri bir standarda
sahip oldukları şeklindeki anlayışın doğal görülüşünün altını çizer. Bunun
bir başka önemli anlamsal içeriği ise, bu üstünlükten duyulan övünmedir.
Kavramların ortaya çıkışlarının ve anlamsal içeriklerinin toplumsal süreçlere ne
kadar bağımlı olduğu, uygarlık kavramının Fransızca ya da İngilizce’deki anlamıyla
Almanca’daki anlamı arasındaki farkta ve bu kavramın ‘courtoisie’, ‘civilité’
ve ‘civilisation’ gibi sözcüklerden türeyiş sürecinde görülebilir:
‘Courtoisie’, ‘Civilité’ ve ‘Civilisation’ bir toplumsal gelişimin üç ayrı dönemini anlatan
üç ayrı kavramdır. Bu kavramlardan hangisini tercih ettiğine bakılarak, bir yazının
hangi toplumda kime hitap ettiği anlaşılabilir. (…) ‘Uygarlık’ kavramının 19. yüzyılda
taşıdığı anlam, uygarlık sürecinin -ya da daha doğru bir ifadeyle bu sürecin bir aşamasının-
gerçekleştiğini ve geride kaldığını ifade etmektedir. İnsanlar artık bu süreci yalnızca
başka topluluklarda ya da kendi topluluğu içinde alt tabakalar arasında gerçekleştirmek
ister. Üst ve orta tabakalar arasında ‘uygarlık’ artık kendilerinin ayrılmaz bir
parçası gibi algılanır (Elias, 1997: Cilt 1, 230).
Elias’ın araştırmasının amacı, bu süreci izlemek ve bilince çıkarmak, tamamlanmış,
başı ve sonu belli olan bir süreç olarak değil, kişilik ve toplum yapılarındaki
başlangıcı olmayan ve hâlâ devam eden bir sürecin bir parçası olarak kav-