dergi

152
BEDRİ GENCER
Bugüne kadar Türkiye’de laikliğin dinamiklerinin objektif bir şekilde tespit
edilebilmiş olduğunu söylemek zordur. Bu yazının amacı bu yolda bir adım atmaktır.
Burada birincil amacımız, anayurdu Batı’daki evrimiyle laikliğin orijinal
anlamı ile Türkiye’deki algılanış tarzını ve mukadderatını irdelemek değildir. Bu
hususların irdelenmesini başka yazılara bırakıyoruz. Ancak dinamiklerini inceleyebilmek
için laikliğin mahiyet ve algılanışına ilişkin kısa bir giriş yapmak faydalı
olacaktır. ‘Osmanlı siyasi felsefe ve rejimi’ne ilişkin bir incelememizde değindiğimiz
gibi, laikliğin orijinal anlamının yalnız ülkemizde değil, dünyada bile
neredeyse gözden kaybolduğunu söylemek abartı olmaz. Kuşkusuz özellikle
ülkemizde laikliğin böyle bir kör dövüşüne, ölümcül bir gerilim ve kutuplaşmaya
yol açmasının temel sebebi, gerçek anlamının, neredeyse, ne onu savunanlar,
ne de karşı çıkanlar tarafından bilinmesidir. Bu kargaşanın önemli bir sebebi,
kavram için, Katolik Hıristiyanlığın yayıldığı ülkelerde, özellikle Fransızca’da
Yunanca kökenli ‘laicité’ kullanılırken, Protestanlığın etkisi altındaki Anglo-Sakson
dünyada Latince kökenli ‘secularism’ kelimesinin kullanılmasıdır (Berkes,
1978: 16). Türkiye’de ise aralarında büyük fark olan bu iki kavram, fark gözetilmeden
birbirlerinin yerine kullanılmaktadır. Kısaca belirtirsek, sekülerizm dünya-görüşüne
ilişkin felsefi içerikli bir kavram iken, laiklik, anayasal (anayasa hukukuna
ilişkin) bir kavramdır. 2 Bunun anlamı şudur: Laiklik/teokrasinin orijinal
anlamı, hükm’ün (yasama-nomos) değil, hakimiyet’in (egemenlik) kaynağı ile
ilgilidir. Diğer bir deyişle mesele, bir ülkenin dinî hükümlerle yönetilip yönetilmemesi
değil, hakimiyetin kaynağının Tanrı’ya mı, yoksa halka mı dayandığıdır.
Eğer hakimiyetin kaynağı ‘aşkın bir merci’ 3 ise teokrasi, halk ise laiklik söz
konusudur (Gencer, 2000).
Bu açıdan bakıldığında ilk TBMM’nin duvarında yazılı “hakimiyet bila kaydü
şart milletindir” düsturu laikliğin en saf tanımıdır. Biz, adı geçen yazımızda, laikliğin,
J. Bodin, Rousseau ve Montesquieu ile karakterize halk egemenliğine 4
dayalı bu orijinal anlamı açısından Osmanlı İmparatorluğu’nun hem laik, hem
de seküler olduğunu göstermeye çalıştık. Bu itibarla laiklik açısından İmparatorluktan
Cumhuriyete, Osmanlı’dan Türkiye’ye geçişin, sadece bir şekil farkından
ibaret olduğu söylenebilir. Ancak Fransız Devrimi’nden sonra kavramın
Napolyon ve Hegel sayesinde geçirdiği değişim, egemenliğin yanında yasanın
kaynağına da yansımış ve bu fark, İmparatorluk ile Cumhuriyet arasında daha
köklü bir farklılık yaratmıştır. Bu, formel açıdan laiklik, ‘din ve devlet işlerinin
2 Bu noktada Doğu Ergil’in (1997: 8) verdiği ipucu anlamlıdır.
3 Burada doğrudan Tanrı yerine ‘aşkın bir merci’ dememizin sebebi şudur: Elit teorisinin öncülerinden
Mosca’ya göre popüler egemenliğin tecellisini önleyen bir politik güç, ister ilahi, ister
dünyevi, yani gerek bir Tanrı veya Tanrı haline getirilen bir kişi, diktatör olsun, farketmez; rejim
despotik, faşist veya teokratiktir. Aktaran, Etzioni-Halevy, 1985: 17.
4 ‘Halk egemenliği’ ile ‘ulusal egemenlik’ anlayışları arasındaki farka ilişkin, Tunaya, 1981: 279-80;
Öğün, 1997: 261.