dergi

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN İLK YILLARINDA EVİŞİNİN RASYONELLEŞMESİ 53
Kurumlarda, dünya görüşlerinde ve ekonomide makro düzeyde görülen dönüşümleri
çalışan Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye tarihçileri “modernleşmeyi”
teleolojik olarak, ya verili bir aşama ya da “gerçekten gerçek” bir varlık
olarak ele aldılar. Verilen cevaplar epey farklı da olsa, tarihsel araştırmayı ağırlıkla
şekillendiren tek bir soru vardı: Türkiye, Avrupa kökenli (olduğu varsayılan)
“modernleşme dönemi”ne nasıl girdi? 5 “Modernlik” kavramını fetişleştiren
farklı Türkiye tarih yazımları, bu kurgunun anlamı üzerindeki kültürel çeşitliliği,
ve bu anlam üzerine verilen yerel mücadeleleri görmezden geldi. “Asrileşmeyi”
önceden belirlenmiş bir mantığı olan doğal tarihi bir süreç olarak yorumlayarak,
bu literatür de modernizasyon teorisinden ayrılamamıştır.
Ancak “asrilik” kavramını doğallaştıranlar yalnızca Osmanlı İmparatorluğu
tarihçileri değildi. Postmodern teorilerin çoğu da benzeri fetişleştirmelere müsaade
etmiştir. “Disiplin” ve “düzen”in 18. ve 19. yüzyıl Avrupa toplumsal kurumlarında
yükselişini anlatan ünlü eserlerinde Michel Foucault “modernliğe”
yeni bir yorum getirmiştir. Bu yoruma göre modernlik yeni bir söylem ve değişen
iktidar mekânizmaları için toplumsal bir sahadır (Foucault, 1979). Foucault’nun
Jeremy Bentham’ın panoptikonu üzerine yaptığı çalışma, sosyal bilimcileri
“düzen” kavramının merkezde olduğu bir modernlik kategorisi tahayyül
etmeye teşvik etti. 6 Bu düşünce çizgisi doğrultusunda, Batılı olmayan ülkelerin
öğrencileri, sömürgeci koşullarda görülen panoptikon ve bunun disiplinli düzeninin
çeşitlemelerini aramaya başladılar. Örneğin, 19. yüzyılın sömürgeleştirilmiş
Mısır’ında “düzen”in ve “disiplin”in yayılışını çalışan Timothy Mitchell, bu
tip düzenlemeye dayalı anlayışın sömürgeci niteliklerini göstermiştir (Mitchell,
1988). Mitchell’ın çalışması böylesi disiplin edici bir “modernliğin” başka bir biçimini
anlamayı amaçlıyordu. Ancak Mitchell, Avrupa disiplinlerinin alıcısı
olan Mısırlıların failliğine, karşı çıkışlarına ve bu disiplinlerle olan diyaloglarına
çok az önem verdi. Bunun sonucunda da yaptığı çalışma modernizasyon teorisinin
bazı varsayımlarını yeniden üretti. Ancak “düzen”in kendilerine yabancı
olan tekniklerine maruz kalan insanlar kendilerine öğretilen yeni hareket, eylem
ve varoluş biçimlerini tamamen içselleştirmezler. Bu gibi yeni söylemleri
itirazsız bir şekilde özümsemek yerine, sömürgeleştirilmiş halk, neyin kabul
ğim metinlerin sadece küçük bir kısmı Taylorism’den açıkça bahsetse de, tamamı ev işlerini yapmanın
en “verimli”, en “bilimsel” ve “en iyi tek” yolu ile ilgileniyor. Alıntı yaptığım tüm kaynaklar
1928 sonrasına aittir. Bu, dil devrimi ile Arap harflerinden Latin harflerine geçiş ile bağlantılı belirgin
bir kopuş anlamına gelmemelidir. Hane rasyonelliğine yönelik tartışmalar Cumhuriyet’ten
önceki dönemlere dayanıyor. Osmanlıca yazılmış bir ev-ekonomisi ansiklopedisine örnek olarak
bkz. İzzet, Mehmet, Rehber-i Umur-u Beytiye. 19. ve 20. yüzyılda çıkmış diğer kadın dergilerinin
yanı sıra bir kadın gazetesi olan Hanımlara Mahsus Gazete (İstanbul, 1895-1908) de bazı sayılarını
ev verimliliği konularına ayırmıştır. Bu makalede incelediğim diyaloglar, evin daha geniş bir
Osmanlı-Türk tarihinin sadece bir alt-bölümü olarak anlaşılmalıdır.
5 Örneğin bkz. Lewis, 1961; Berkes, 1964; Keyder, 1987; İslamoğlu-İnan, 1987.
6 Örnek olarak bkz. Harvey, 1989.