dergi

218
ber hem de dördüncü halife Ali’nin üyesi olduğu Haşimoğulları’ndan “rövanş”ı
olarak da değerlendirilebilir. 10
Emevilerle birlikte halife daha önce olduğu gibi ümmetin seçimiyle belirlenmekten
çıkarak “kalıtsal” bir mahiyet kazandı ve Emevi hanedanı bünyesinde
babadan oğula geçer hale geldi. Bununla bağlantılı olduğu düşünülebilecek bir
başka gelişme de Emeviler’in yalnızca bir “saltanat” (hanedan) halifeliği kurumlaştırmakla
kalmayıp, daha da ileri giderek kendilerini Allah tarafından
“atanmış” saymaları ve Halifetullah sıfatını kendilerine yakıştırmalarıdır (Sourdel,
1978: 938; Avcı, 1998: 541). 11 Oysa ki ilk halife Ebu Bekir, kendisi için “Halifetullah”
sıfatını kullananlar olunca bunu yasaklamış ve kendisinin “Halife-yi
Resûlüllah” olduğunu söylemiş, ikinci halife Ömer ise bu sıfatı da kullanım dışı
bırakmayı tercih ederek “Emir ül-Müminin” lâkabını kullanmıştı. Hâl böyleyken
“Halifetullah” sıfatının dolaşıma sokulması, çok önemli bir dönüm noktası
olarak kaydedilebilir. Çünkü böylece Peygamberin “siyasal” liderliğine halef olmak
üzere şekillendirilen dünyevî halifelik makamı, “Allah’ın halifeliği” vasfı ile
kutsî-ilahî bir mahiyet kazanmış oluyordu.
Emevilerin kurumsallaştırdığı hanedan halifeliğini daha da geliştiren Abbasilerle
birlikte İslâm dünyasında liderlik bir kez daha soy temelinde el değiştirmiştir.
Bu kez Haşimoğulları, Ümeyyeoğulları’ndan “rövanş”ı almaktaydı! Tek
farkla ki Peygamber’in kuzeni ve damadı olan dördüncü halife Ali’nin soyundan
gelen Alioğulları değil, peygamberin amcası Abbas’ın soyundan gelen bir diğer
Haşimi kolu Abbasoğulları eliyle bu iktidar değişimi gerçekleşmiştir. Emevi halifeliği
tarihe karışırken, Abbasiler’in hilafet dönemlerine soy itibariyle “kuzenleri”
olan Alioğulları’nın ciddi muhalefetinin yarattığı sorunlar damgasını vurmuştur.
12 Böylece İslâm peygamberinin ölümünden sonra ortaya çıkan hilafet
kurumunun birbirini izleyen Dört Halife, Emevi ve Abbasi dönemlerine, özde,
Kureyş kabilesinin tarihsel rekabet içindeki boyları ile bunların alt-kolları arasında
iktidarın sürekli el değiştirdiği bir çatışma dinamiğinin damgasını vurduğu
tespit edilmektedir.
Abbasi döneminde birbirini izleyen iki gelişme, halifelik kurumunun pozisyonunda
bir başka önemli dönüşüme yol açmıştır. 9. yüzyılın sonuna doğru ortaya
çıkan fıkhî mezhepler, halifenin özellikle hukuksal konular üzerindeki etki
gücünü, tamamen ortadan kaldırmasalar da, sınırlamaya başladılar. İkinci ola-
10 Kureyş’in bu iki kabilesi arasındaki düşmanlık ve çekişmenin İslâm-öncesi “Cahiliye” dönemine
kadar uzandığı kaynaklarda kaydedilmektedir (akt. Yücel, 1999: 47, dn).
11 Muaviye’ye isnat edilen şu sözler, halifelik anlam ve algısının kazandığı bu yeni boyutu çarpıcı
biçimde örneklemektedir: “Yer Allah’ındır; ben de Allah’ın halifesiyim. Dolayısıyla ben Allah’ın
malından ne alırsam, artık o mal benimdir. O maldan ne terkedersem o da bana caizdir
(Mes’udi’nin Murucu’z Zeheb’inden akt. Sırma, 1995: 34-35).
12 Haşimiler’in iki alt-kolu olan Ali ve Abbasoğulları arasındaki iktidar mücadelesinin özellikle Abbasi
halifeliği dönemindeki dışavurumlarının bir değerlendirmesi olarak bkz. Büyükkara, 1999.