dergi

UYGARLIK KURAMLARI VE ŞİDDET SORUNU 103
nem’ olabilir- belirli ara aşamalardan geçmek suretiyle modern uygarlığa ulaşır.
Savaş, terör ve (tabi yalnızca kolektif olanlar değil) diğer şiddet uygulamaları,
bu yaklaşıma göre, şiddetin tekelleşmesi, dürtü denetim biçimlerinin mükemmelleşmesi
ve vahşetin dizginlenmesi yönüne doğru ilerleyen, genelde kesintisiz
bir büyük gelişim trendi içindeki geçici sapmalardan, kısa süreli gerileyişlerden
başka bir şey değildir. ‘Uygarlık kesintisi’ (Diner, 1988) ya da ‘uygarlığın çöküşü’
(Elias) gibi sözler böylesi bir yaklaşıma işaret eder. Klasik modernleşme
kuramcıları kadar, sosyal bilimlere ait kuramların önemli bir kısmının da dahil
olduğu bu tutumun temsilcileri, uygarlığın bir cam gibi kırılabilir olduğu gerçeğini
ve ödenen psikolojik ve maddi bedeli görmezden gelmeseler bile, karşılığında
üretkenlikte (Marx), formel rasyonalite ve güvenlikte (Max Weber) ya da
bireyselleşme ve kişisel özgürleşmede (Durkheim) sunduğu artıları öne çıkarırlar.
20. yüzyılın -Auschwitz ya da Stalinci terör gibi- ‘makro suçları’, ya istisnalar,
yani ideoloji ve devletin gelişimi açısından Almanlara ya da Ruslara özgü bir yol
olarak, başka bir yerde meydana gelmesi mümkün olmayan tekil hadiseler şeklinde
açıklanır ya da belirli bir kişiye (Hitler, Stalin) indirgenmek suretiyle patolojikleştirilir
yahut ‘Asya tipi bir suç’ denilerek olayın modern karakteri yadsınmaya
çalışılır (Tarihçiler Tartışması, 1987). Bu gerekçelendirmeye göre, sözkonusu
suçların ve diğer kolektif şiddet biçimlerinin ortaya çıkış nedeni, uygarlığın
ve buna bağlı olarak da kamusal ve ahlâki vicdanın yetersiz ve henüz gelişmemiş
oluşu, sosyalleşme öncesi dürtülerin yeterince denetim altına alınmayışı
ya da toplumsal karşılıklı bağımlılık zinciri ve örgüsü içine henüz tam olarak
entegre edilmemiş bulunuşudur ki, insanın kendisi üzerinde kurduğu denetim
ve hakimiyetin daha da artırılması gerekmektedir. İnsanların duygulanım dağarcıklarının
evcilleşmesi ve denetimsiz saldırganlık gizilgüçlerinin pasifize
edilmesi, henüz bu gibi suçların önüne geçilmesi için gerekli olacak bir düzeye
ulaşmamıştır. Bu yaklaşıma göre, uygarlaşma ya da uygarlık modern toplumların
temel ilkesidir; barbarlık ve şiddet ise bunların çok uzağında yer alan karşıt
ilkelerdir, ki bunlar modern toplumlarda birer istisna iken, çok daha yoğun ölçülerde
ancak modernite öncesi toplumlarda ya da bugün yabancı toplumlarda
hâlâ görülebilir. Modernitenin, sürekli ilerleyen bir uygarlık düşüncesine dayanan
bu grande recit’i (Lyotard) 20. yüzyılda yaşadığımız onca deneyimden sonra
bana tamamen yanlış gibi görünmektedir.
Uygarlık ve barbarlık ilişkisine ilişkin ikinci görüş, ilke olarak birincisinin tamamen
karşısında yer alır. 20. yüzyılda şiddetin sınırlarını aşması ve olağanüstü
yıkım potansiyelinin açığa çıkması, uygarlığın olası eksiklerine ve azgelişmişliğine
dayandırılmaz, tam tersine uygarlığın kazandığı olağanüstü başarıya bağlanır.
Teknik ile bilim, araçsal rasyonellik ile amaç-araç hesapları, dünya egemenliği
ile insanın dışsal ve içsel doğasını denetleme arzusu, kişilere dayanmayan
bürokratik egemenlik ile büyük oranda başarılı olmuş duygulanım denetimleri,
bu bakış açısıyla, şiddet alanında görülen çeşitli makro fenomenlerin