dergi

118
ERK YONTAR
gibi fizik bilimleri, her muhtemel bilimin prototipi olarak görülmekte ve yine bu
bilimin yöntemleri, her bilimsel yöntemin ideal prototipi olarak yüceltilmektedir.
Şu soru ise çok ender olarak sorulmaktadır: “Acaba geleneksel fizik-kimya
bilimlerinin yöntemi olan ve bütünün parçalarının izolasyonundan oluşan analiz,
tüm ampirik-teorik bilimlerin konu alanları için aynı derecede uygun mudur?”
(Elias, 1983b: 194). Halbuki, farklı bilim tiplerinin özelliği ve bunların konu
alanlarının özelliği birbirine bağlıdır. Ana bilimlerin konuları birbirleriyle
karşılaştırıldığında, bunların konusal özelliklerinin spesifik bir biçimde değiştikleri
görülmektedir. Bu durumu Elias “artan karmaşıklık doğrultusundaki değişim”
(Elias, 1983b: 194) olarak açıklar. Bu süreçte vurgulanması gereken, bütünü
birleştiren ve değişen parçaların davranışının, birleşmiş bütünlerin davranışının
belirleyicisi (Determinante) olarak önemidir. Elias’a göre, belirtilen bu sürece
uygun şekilde, “farklı ana bilimlerin konu alanlarını teşkil eden ayrı olay kademelerinin
(Geschehensstufen) açıklanması için gerekli model ve yöntemler de
değişir” (Elias, 1983b: 195). Elias ana bilimlerin konu alanlarının özelliklerini incelerken,
aynı zamanda “konu/obje modellerinin kontinuumu” olarak gözlenebilen,
yönlü bir değişim/dönüşümü tespit eder. Bundan dolayı, bilim teorisi bir
sentezi, “bir modellerin modelini” (Elias, 1983b: 209) gerektirmektedir. Dönüşüm
yönünün ana hatlarını Elias şu şekilde özetler:
Bir alt kademedeki parçaları henüz birbirine fonksiyonel (funktionsteilig) olarak bağlanmamış
olan ve bundan dolayı sentezleri bu parçaların özelliklerini kaybetmeyecek
şekilde tersine (ilk hallerine) çevrilebilir (reversible) özelliğe sahip basit oluşuklardan,
yine bir alt kademede bulunup da parçaları birbirine fonksiyonel olarak bağlı olan daha
yoğun/karmaşık (kompleks) oluşuklar meydana gelir. Böylelikle bu parçaların yapısı,
daha üst seviyede birleştirilmiş bir bütünlük çerçevesinde işlemeye ayarlanmış haldedir.
Ancak parçalar, birlikte oluşturdukları daha üst seviyeli bütün, yani sentez parçalandığında,
kendi öz yapılarını da kaybederler (Elias, 1983b: 196).
Söz konusu süreci başka türlü açıklamak gerekirse, fonksiyonel bir şekilde
spesifik bir üst seviyeli oluşuğa göre ayarlanmamış alt kademedeki oluşuklar, bu
özellikleri nedeniyle yapılarını korumaktadırlar; dolayısıyla onların üst seviyeli
oluşukla meydana getirdikleri bütünlük, tersine çevrilebilir bir yapı arz etmektedir.
Buna karşılık, evrimsel çizgi üzerinde fonksiyonel olarak birbirine bağlı parçalarda
meydana gelen fonksiyonel farklılaşma, bu özelliğe tekabül eden giderek
artan seviyelerdeki entegrasyonlara yol açmaktadır. Elias, bu ikinci tür yapıların,
tersine çevrilemez (irreversible) özellikteki bir entegrasyon türüne dahil olduklarından
söz eder. Elias burada, sürekli ve yönlü bir dönüşümün varlığından
ve kanıtlanabilirliğinden hareket etmekte; bunu fonksiyonel açıdan farklılaşmamış
ve tersine çevrilebilir özellikteki bütünleşmiş doğal birimlerden, fonksiyonel
açıdan bütünleşmiş hücre türündeki doğal birimlere doğru bir evrime işaret
ederek açıklamaktadır. Söz konusu değişim/dönüşüm, aynı şekilde tek hücreli
canlılardan, parçalarının gittikçe daha karmaşık bir şekilde farklılaştığı ve buna