dergi

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN İLK YILLARINDA EVİŞİNİN RASYONELLEŞMESİ 71
Hane “rasyonalitesi”nin ayrıntıları üzerine yapılan böylesi diyalogların farkındalığını,
“modernlik” üzerine yaptığımız ilk açıklamalarla nasıl ilişkilendirebiliriz?
Süheyla Arel’in Frederick Winslow Taylor ve Christine Frederick’in İngiliz
olduklarına dair varsayımı; Nezihe’nin dünün kadınını “aptal, kuş beyinli ve
dar görüşlü” olarak kurgulaması; Aliye’nin geleceğin mükemmel “modern
Cumhuriyet evi” üzerine fantezileri; İncila’nın mutfak tablolarında Batılı “düzensizlik”
tasavvurunu evrensel olarak arzulanan bir “düzen” fikriyle karşılaştırması,
bunların hepsi “modernlik” kavramını doğallaştıran sosyal teorilerin sorunlarına
işaret ediyor. Modernlik, nesnel olarak tanımlanabilir, elle tutulabilir
ya da “gerçekten gerçek” bir varlık olmanın çok ötesinde olup, kültürel bir kurgulamadır,
yerel çeşitliliğe sahip bir imgelemin ürünüdür. Türk milliyetçileri,
özellikle de Kemalistler, her zaman bu fetişleştirilmiş “modernizasyon” kurgusunun
coşkulu savunucusu oldular. Haliyle, cumhuriyetin ilk yıllarındaki devlet
destekli Kız Enstitülerinin öğretmenleri ve öğrencileri de aynı coşkuyu paylaştı.
Cumhuriyetin bu ilk yıllarında, radikal bir kopuş ve süreksizlik içeren her türlü
yaklaşım heyecanla benimsendi. Başka bir deyişle, “modernizasyon” bireylerin
nesnel olarak gördüğü ya da gözlemlediği bir “şey” değildi; gelecekteki ev ve
ulus imgelemlerinde kullanılan uygun bir istiare idi.
Dahası, birçok Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye tarihçisinin “modernizasyon
dönemi” diye tanımladığı bu devir, kendine özgü doğrusal bir mantığı ve
motoru olan bir tarih aralığı değildi. Özellikle yirminci yüzyılın ilk yirmi yılında
yaygınlaşan Taylorcu rasyonalist söylem Türk kadınlarını susturmamış, yatıştırmamış
ya da pasifleştirmemiştir. Çeşitli kaynaklardan alıntıladığım kadınlarla
yapılmış söyleşiler gösteriyor ki Kız Enstitüleri ve öğretilerine aşina olan orta
gelirli Türk kadınları bu yeni Taylorcu verimlilik söylemini aktif olarak kullanmışlardı.
Ev idaresi üzerine yazılmış Avrupalı metinleri okuyarak ve çevirerek,
yıllıklarda ev Taylorizmi üzerine makaleler yazarak, kendi evlerinde “doğru”
metodlar için tutkulu tartışmalara girerek Türk kadınları bir ölçüde bu yeni rasyonalite
söylemini içselleştirdiler, ancak günlük mücadeleler içerisinde onunla
bir etkileşime de girdiler.
Görüştüğüm birçok kadın, enstitülerin görüşlerini sempati ve takdirle hatırladı.
Ancak bazı kadınlar enstitü derslerinin gerekliliği ya da uygulanabilirliği
hakkında ikircikli duygulara sahipti. Yıllıklarda çıkan makaleler de bir yanda ev
Taylorizmine çok olumlu bir ilgi duyulduğunu, diğer yanda ise bazı ikircikli
duygular oluştuğunu açığa çıkıyordu. Ayrıca, aileler içinde kızlar ile daha yaşlı
kadınlar arasındaki kuşaklararası diyaloglar, Batı ile iktidar ilişkisi içinde olan
toplumları “beyinleri yıkanmış” ve “yanlış bilinçle” donanmış olarak gösteren
çalışmaların yanlış varsayımlarla yola çıktığını gösterir. Bence, Taylorcu “disiplin”
söylemi, Türkiye kültürel bağlamında kendinden önce gelen herşeyi dümdüz
etmemiş, orta gelirli Türk kadınlarının coşkulu uyarlamalarına ve mücadelelerine
tabi olmuştur. Kızların kendi elbiselerini nakış motifleriyle donatıp “en