dergi

233
sürecinde destek olduğu bir başka İslâmî kongre münasebetiyle tekrar alevlendirildi.
36 Esasen Siyonizm’e karşı Filistin Arap mücadelesini ve Müslüman dayanışmasını
güçlendirmeyi amaçlayan, ancak görünürde kutsal toprakların korunması
ve Kudüs’te bir Müslüman üniversitesi açmak temalarını tartışmanın gerekçe
gösterildiği bu Kongre’nin hazırlık aşamasında hilafet meselesi özellikle
sürgündeki devrik halife Abdülmecit’in Kongre’ye davet edileceği söylentisiyle
gündeme geldi (Kramer 1986: 125-130). Bunun üzerine Mısır, Türkiye ve yakınlarda
ölmüş olan Şerif Hüseyin’in oğullarının Kongre’nin gerçekleşmesini tehlikeye
düşürecek düzeye varan tepkileri karşısında Emin el-Hüseyni Kongre’nin
gündeminde hilafet konusunun bulunmadığına, devrik halifenin davet edilmesinin
de söz konusu olmadığına bu ülkeleri ikna etmek için büyük çaba harcamak
zorunda kaldı (agy.). Öte yandan Mısır’da Kral Fuad’ın itibarını zedelemek
amacıyla Wafd hükümeti bu Kongre’ye olumlu yaklaşıp destek vererek temsilci
gönderdi. Kral’ın Kongre’ye ve Müftü’ye şiddetle tutum alması ile yaşanan sürtüşme
Müftü’nün Kral’a halifelik konusu ile ilgilenmediği yolunda bir kez daha
garanti vermesi ile ancak giderilebildi. Tüm bunlar İslâm dünyasında yerel çıkar
çatışmalarının ve iktidar mücadelelerinin halifelik kurumu üzerinden sürdürüldüğüne,
siyasal çekişmelerde taraf olanların halifelik konusunu kendi hesaplaşmalarına
nasıl malzeme yaptıklarına çarpıcı örnekler oluşturmaktadırlar.
İki yıl sonra, aynı meseleye ilişkin olarak İslâm dünyasının bir başka köşesinde
harekete geçildiği görülür. Ağustos 1933’te bir Fransız gazetesi Fas Sultanı’nı
halife yapma fikrini ortaya attı. Bu girişim Hicaz ve Mısır’da halifelik kurumunun
yeniden ihya edilmesine yönelik yukarıda zikredilen sonuçsuz girişimlerde
oldukça manipülatif bir rol üstlenmiş oldukları düşünülen İngilizler’in karşısında,
dönemin “rakip” dünya gücü olan Fransızlar’ın bu mesele açısından sanki
bir tür “misilleme”si gibi görünmektedir. 37 Dolayısıyla “ilga-sonrası” süreçte yaşananların
uluslarası arenada güç ve nüfuz mücadelelerinin seyrini de aksettirecek
biçimde geliştiği söylenebilir. “Faslı” bir halife önerisine Kahire’nin tepkisi
beklenebileceği gibi iki yıl önce Kudüs Kongresi’ne karşı olanın aynısıydı ve daha
önce adı duyulmamış bir oluşum olan “Müslüman Halifelik Cemiyeti” tarafından
yapılan bir toplantıda “İslâm dünyasında hiç kimsenin halifelik için gerekli
niteliklere sahip olmadığı” belirtildi (Kedourie, 1963: 231).
36 Kudüs Müftüsü Hacı Emin el-Hüseyni’nin Filistin ulusal kurtuluş hareketindeki öncü rolü ve
kurucu pozisyonu konusunda ve Kongre’nin (Türkçe) genel bir değerlendirmesi için bkz. Elpeleg,
1999.
37 Aslında Fransa İngilizler’in kendi güdümlerinde bir halifelik arayışları karşısında çok daha önceleri
“tetikte” olmaya başlamıştır. Fransızlar’ın Birinci Dünya Savaşı’ndan itibaren Şerif Hüseyin’in
girişimlerini dikkatle izledikleri ve İngiliz denetimindeki bu şahsiyetin halifeliğe oynadığını
fark ettikleri her noktada kendi Müslüman kitleleri arasındaki nüfuzundan dolayı Fas Sultanı
kartını masaya sürdükleri anlaşılmaktadır (bkz. Şimşir, 1999: 110-111). Bunun yanısıra İtalya ve
Rusya da sırasıyla Şeyh Ahmed Sanusi ve Afgan Emiri Amanullah Han üzerinden savaş sırasında
ve sonrasında halifelik meselesine mühahil olmak istemişlerdir (age.: 111-113)