dergi

164
BEDRİ GENCER
hükmünü vermiştir (Gencer, 1998: 145, 159). İşte, Namık Kemal’inkine göre, Ziya
Gökalp düşüncesinin temel zaaf noktası da budur; ‘kutsal devlet’ mitini sürdürmesi.
21 Tarih içinde vahim bir anlam çarpılmasına uğrayarak onun gözünde
‘mukaddes tev’em’e dönüşen ‘din ü devlet’, bizim ispatladığımız gibi (Gencer,
2000), ‘religion and state’ değil, aslen, hükümdarın şahsına ait vasıflar olarak ‘piety
and majesty’ anlamına geliyordu. Gökalp, temelde ‘ulus’ ile ‘millet’ (ümmetcommunity)
kavramları arasındaki gerilimin 22 farkında olduğu için İslâm düşüncesi
açısından bazı çıkış noktaları bulabiliyordu. Ancak onu, güçlü İslâmi
idealizmine rağmen kaçınılmaz bir laikleşmeye sevkeden şey, ‘kutsal devlet’ mitini
sürdürmesi olmuştur. Nitekim bu noktada S. S. Öğün’ün (1997: 269-70) vardığı
sonuçlarla bizim bulgularımız örtüşmektedir. “Türkiye’de milliyetçiliğin laik
bir çerçevede başladığı ve daha sonra dinselleştirildiği çok sık ve biraz da
abartılı olarak vurgulanmaktadır. Oysa çatışma iki farklı kulvarda yürüyen, biri
‘politik’ diğeri ise ‘kültürel-milli’ nitelikteki kimliğin mücadelesidir.(...) Nereden
bakılırsa bakılsın Türkiye’de laik gelişmelerle yüklü olan süreç devlet kurma
(state-building) sürecidir.”
Batı dünyasının yaşadığı devlet krizinin Doğu-İslâm-Türk dünyasına daha da
sancılı olarak yansıması mukadderdi. Zira Batı’nın uzun Kilise-Devlet rekabeti
tarihinde belli bir uzlaşma noktası bulunmuş, Kilise ile özdeşleşmekten çıkan
din, sosyal hayatta gereken rolü almış, çoğulculuk ve demokrasinin oturması ve
sivil toplumun gelişmesiyle devletin ağırlığı hafifletilerek belli çıkış noktaları
sağlanabilmişti (Apter, 1965: 67-8). Ancak Batı ile Doğu-Osmanlı-Türk dünyasının
devlet anlayışları arasında kritik bir fark vardı. Rousseau gibi düşünürlere
dayanan Batılı anlayışa göre devlet, sosyal sözleşmeye dayanan bir icat, ‘convention’dır;
‘profan’ bir şeydir. Çağımızda Hannah Arendt gibi düşünürlerin de
gösterdiği gibi, Batı’da, bu sözleşmenin tekrar ‘city’nin, ‘civil society’nin lehine
bozulması yönünde bir eğilim bulmak mümkündür. Oysa Rousseau’dan çok,
onu ‘aşkın’ bir konuma oturtan Hegel’e yakın düşen Türk geleneğinde (Heper,
1985: 216) ‘devlet’, ‘sacred’ bir şeydir; ‘kutsal devlet’in 23 bekası’ her şeyin üstündedir.
Peyami Safa’ya göre de, daha çok akılcı Greko-Romen geleneğiyle birleşen
İslâm’da olmayan bu ‘ilahî devlet’ anlayışı, İslâm-Osmanlı dünyasına eski
21 Nitekim milliyetçiliği politik olmaktan çok kültürel bir temele dayanan Yusuf Akçura için sorun,
devletin nasıl kurtarılacağından çok, Türklüğün birliğinin nasıl sağlanacağıdır. Bu nedenle Selanik’te
Genç Kalemler çevresinde Ziya Gökalp ve arkadaşlarının devletçi saplantıları onları hayrete
düşürüyordu (Öğün, 1997: 257).
22 Örneğin daha önce de görüldüğü gibi, bu noktada M. Kemal ile Z. Gökalp açık bir tezat içindeydi
( Öğün, 1997: 263-4 ).
23 Bildiğimiz kadarıyla bütün Türk tarihinde ilk kez 1982 anayasasında ‘devletin kutsallığı’ resmen
ifade edilmiştir. Ancak “Ebedi Türk vatan ve milletinin bütünlüğüne ve kutsal Türk devletinin
varlığına karşı” şeklindeki bu başlangıç ifadesi 1995 yılında yapılan değişiklikle getirilen “... Yüce
Türk devletinin” ifadesiyle kısmen ‘sekülerize’ edilmiştir.