dergi

192
ÇİLER DURSUN
I. Zamanın toplumsal örgütlenişleri ve öznel deneyimlenmesi
Zamanın toplumsal örgütlenişi, çeşitli toplumsallıkların yaşamlarını ve dünyayı
kavrayışlarını anlamlandırma süreçlerinin sistematize edilmesi ve örgütlenmesine
işaret etmektedir. Yani nesnel zamanın (ya da kamu zamanının), kim(ler)
tarafından, hangi amaçlarla ve hangi araçlarla nasıl örgütlendiğini, düzenlendiğini
içermektedir. Bu örgütlemelerin, öznel zaman açısından ne anlama geldiğini
de kapsamaktadır. Kamu zamanının örgütlenişi, Jameson’un uyarlayarak
kullandığı 2 “bilişsel haritalandırma” nın kaynaklarından biri olarak görülebilir.
Jameson, bilişsel haritalandırma ile, insanların çeşitli yollarla tahrip edilmiş
biçimlerini zihinlerinde taşıdıkları toplumsal ve global bütünlüğün zihinsel haritalandırılmasına
işaret etmektedir (Jameson, 1992: 517). Yazar, sermayenin üç
tarihsel aşamasının (piyasa kapitalizmi, tekelci kapitalizm ve geç kapitalizm),
birbirleriyle derin ilişkileri olmasına karşın, her birinin benzersiz birer uzam yarattıklarını
öne sürmektedir (Jameson, 1992: 511). Sermayenin, birleştirici ve
bütünleştirici bir güç olarak, toplumsal sistemin kendisiyle ilgili birleştirilmiş
bir tür mantık ile birlikte yükseldiğine veya düştüğüne dikkat çekmektedir.
Kapitalizmle ilişkilendirilen bilişsel haritalandırmayı, bir uyarlamadan daha
geçirerek, kapitalizm öncesi dönemler için de kullanmak olanaklıdır. Bu açıdan
ele alındığında, Antik Çağın ve Ortaçağ’ın da özgül bilişsel haritalara sahip dönemler
olduğu belirtilebilir. Özellikle bilişsel haritaların kurucu ögesi olan zaman-mekân
deneyimi açısından, kapitalizmden farklı oldukları öne sürülebilir.
Mekân gibi ölçüp sınırlandıramadığı ilk dönemlerde, insanlar, zamanı, daima
semboller aracılığıyla algılamak ve göstermek zorundaydılar (Borst, 1997: 11).
İnsanların zaman olarak algıladıkları şey, daha çok karşıtlıkların yer değişimiydi.
İnsanların algıladıkları değişimlerin bazıları tekrar ediyordu, bazıları ise insan
yaşamına bir kez damgasını vurup gidiyordu (doğum, ölüm, yaşlılık gibi).
Antik Çağ’da insanlar, başı sonu belli bir uzamın bir dayanak ve birlik sunduğu
gündelik yaşamlarını, kısa ya da uzun sürelerin yapay olarak belirlenmiş ritminden
çok, haftanın yedi gününün ortalama ritmi içinde yaşıyorlardı (Borst, 1997:
19). Zamanın bir soyutluk olarak ortaya çıkışı, tek bir kişinin ya da okulun çabasıyla
gerçekleşmemiştir. Bu süreçte, zamanın kişiselleştirilmesi, soyutlamaya
doğru ilk adımdı: Tanrı’nın zamanı (Corish: 1986: 69-74). Zamanın bir deneyimler
çoğulluğundan, betimlenecek ve tartışılacak tek bir soyut kendiliğe dönüşmesi,
Corish’e göre, Yunan dili içindeki işleyişin bir sonucuydu (Corish, 1986: 77).
Bu çok anlamlı deneyimlerin bir şekilde tutarlı semboller içine yerleştirilmesiyle
antik dönemde, zaman ve sayı arasında çözülemez ve gerilimli bir ilişki
kurulmuştur (Borst, 1997: 12-17). Zaman, Platoncu ve Aristocu nosyonunda
2 Jameson, bilişsel haritalandırma kavramını Kevin Lynch’in “kentsel uzamın zihinsel haritası” anlamındaki
kullanımından uyarlamıştır (bkz. Jameson, 1992: 511- 517).