dergi

NORBERT ELIAS’IN UYGARLIK KURAMI: ELEŞTİRİLER VE GELİŞMELER 81
rütebileceğini düşünür. Oysa Elias diğer toplulukların -ya da Ortaçağ’da yaşayan
diğer insanların- utanma duygularına sahip olabileceklerini reddetmez.
Her toplumun ‘mutlaka gerekli bir hayatta kalma işlevi’ olarak özdenetimleri
öğrenmesi gerektiğinin (Elias, 1983: 34) altını çizer. Ancak, incelediği dönemde
utanma ve sıkılma eşiğinin yükseldiğini, insanların özdenetimlerinin arttığını
ve yetişkinlerin özdenetiminde niteliksel değişimlerin meydana geldiğini tespit
eder. Bunlar giderek içselleştirilen özbaskılanıma (süper ego, vicdan) dayanır,
büyük ölçüde otomatikleşmiş ve dışsal baskılanımdan, yani dışsal yaptırımların
denetiminden giderek bağımsızlaşmışlardır. 7 Kuramsal temellerden yoksun
olan Duerr’in eleştirileri bu nedenle havada kalmakta ve Elias’ın en önemli görüşü
olan psiko-oluşum ile sosyo-oluşum arasındaki ilişki hakkında herhangi
bir şey söylememektedir.
Gevşeme tezi
60’lı ve 70’li yıllarda davranış biçimlerinde gözlenen değişimler ve bunlara bağlı
özgürleşme hareketleri Elias’ın uygarlık kuramını temelinden sarsmış gibi görünür.
Geleneklerde ve ilişki biçimlerinde -özellikle cinsiyetler arasındaki ilişkilerde,
cinsellikte ve duyguların ele alınış biçimlerinde- görülen gevşeme, ilk başlarda
özdenetimin azalması şeklinde yorumlanır ve dürtülerin ve duyguların denetimi
yönündeki genel doğrultuyla çelişki içinde olduğu düşünülür. Bu anlayış bir süre
Elias’ı da, gevşeme eğilimini uygarlık kuramına dahil etmekten alıkoyar. Bu durum,
Hollanda’da yürütülen Elias çalışmalarında, özdenetim anlayışıyla derinden
ilgilenilmesine ve bu anlayışın geliştirilmesine yol açar (Wouters, 1977: 279-
298; 1999; de Swaan, 173-198). 8 Kavram mercek altına yatırılır. Sonuç olarak, duygularla
daha az baskıcı bir biçimde ilişki kurulmasının, özdenetimin azalması
şeklinde basitçe yorumlanamayacağı sonucuna varılır. Aksine, gevşeme dönemlerinde,
dürtülerin ve duyguların bireyler tarafından üst düzeyde denetlenmesi
gerekmektedir, çünkü genel bağlayıcı düzenlemelerin gücü azalır ve bunlar insanlar
arasında yeniden oluşturulmalıdır. Akılcılaştırma, ruhsallaştırma ve kendini
başkalarıyla eşit görme yeteneğine duyulan gereksinim artar.
Davranış ve ilişki biçimlerindeki değişiklik, toplumsal egemenlik ilişkilerindeki
değişikliklerle ilişkilidir: Gevşeme süreçleri, egemenlik ilişkileri açısından
güçsüz grupların özgürleşerek egemenlik merkezlerine yerleşmeye çalıştıkları
geçiş dönemlerinde ortaya çıkar. Egemenlik ilişkilerinde uygun değişimler yaşandıktan
sonra, bu gevşeme süreçlerini, biçimlendirme süreçleri izleyebilir.
7 Elias’ın sosyalleşme sürecini yalnızca bir koşullandırma süreci olarak gördüğü ve bilinçli olarak
davranan, id ile süper ego arasında iletişimi sağlayan egoyu dışladığı yolundaki eleştiriler için
bkz. Honneth/Joas (1980: 119ff.), Sampson (1984: 26), Wehovsky (1977: 9-10) ve Blomert
(1991: 17ff).
8 Özdenetim kavramını geliştiren araştırmacılardan birisi de Waldhoff’tur (1995).