dergi

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN İLK YILLARINDA EVİŞİNİN RASYONELLEŞMESİ 55
söylemlerinin övüldüğü, eleştirildiği ve yeniden biçimlendiği bu canlı ilişki ortamına
dikkat çekmek istiyorum. 9
Frederick Winslow Taylor ve “en iyi tek yol”
1880’lerde makine araçlarının artması ve geniş ölçekli üretimin yaygınlaşması
19. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa ve ABD’de rasyonalizasyona yeni bir hız kazandırdı.
Dönemin endüstri mühendislerine göre verimliliği, üretkenliği ve daha
az israf etmesiyle makine, bir insan potansiyeli imgesini temsil ediyordu
(Doray, 1988). Philadelphia’lı bir endüstri mühendisi olan Frederick Winslow
Taylor (1856-1915) makineyi “ideal” insanın modeli olarak gören ilk kişilerdendir.
1880’de yönettiği Midvale Çelik Şirketi’ni “bilimsel yönetim” ve “zaman ve
hareket çalışmaları” diye adlandırdığı çalışmalarıyla tanıştırdı. Endüstriyel yönetimi
bir “bilim” olarak algılayan Taylor’un zamanla ilgili çalışmaları her endüstriyel
görevi yerine getirmenin “tek bir en iyi”, “en verimli” yolunun olduğunu
iddia ediyordu (Gilbreth ve Carey, 1948: 113-114).
Taylor’a göre eski fabrika sisteminde işveren işi işçilere bırakıyordu. Hakim
olan, tahmin esasına dayalı kurallardı ve işlerin yerine getirilmesi işçilerin yeteneklerine
ve o anki hayal güçlerine kalmıştı (Taylor, 1914: 62-63). İşçiler kendi
aletlerini kullanıyor ve işlerini kendi bildikleri şekilde yapıyorlardı. Taylor’a göre
bu sistem fabrikanın genel üretkenliğini düşürüyordu. Pratik kurallar yerine işler
bilimsel, rasyonel bir biçimde yapılırsa, fabrikanın üretkenliği kat kat artacaktı.
Bunun ışığında, Taylor “zaman ve hareket” çalışmalarının temel prensiplerini
belirledi:
1. Her işçinin işini yaparken kullandığı temel işlem ve hareketler dizisini ve bu işleri
yaparken kullandığı aletleri tam olarak tespit et.
2. Kronometreli bir saat kullanarak her bir temel hareket için ne kadar zaman gerektiğini
belirle ve sonra her iş için en hızlı olan yolu seç.
3. Hatalı, yavaş ve gereksiz tüm hareketleri ele.
4. Tüm gereksiz hareketlerden kurtulduktan sonra, en hızlı ve en iyi hareketlerle en iyi
aletleri bir dizi içinde topla.
Bu en iyi metod standartlaşır ve öyle kalır (age. :117-118).
9 Bir çok Türk sosyal bilimci, erken Türkiye Cumhuriyeti’nde gerçekleştirilmiş, kadınların konumunu
etkileyen makro-düzey siyasi dönüşümleri anlamamıza katkıda bulunmuştur. Kemalist
paradigma içerisinden yazılmış eserler için bkz. Taşkıran, İnan ve Abadan-Unat; Kemalist duruşa
karşı son dönem feminist çalışmalar için bkz. Arat (1989), Toprak (1982) ve Kandiyoti (1987);
Türkiye’de toplumsal cinsiyet üzerine sosyalist-feminist teori için bkz. Tekeli (1982) ve Tekeli
(1988). Yeni yayınlanmış kitapları Istanbul Households: Marriage, Family and Fertility 1880-
1940’da (Cambridge, 1991), Alan Duben ve Cem Behar, İstanbul’da, ulusal dönüşüm dönemi sırasında
Avrupai tarzların ev hayatında ne gibi ayrıntılarda görüldüğünü inceliyorlar. Benim çalışmam
da, kadınların gündelik hayatlarındaki ayrıntılı dönüşüme verdiği önem açısından onların
çalışmasına benziyor. Ancak, benim vurguladığım nokta sadece ev hayatının “Batılı” tarzlarının
yayılması değil, “modernlik” denilen olgunun bu özel şekli üzerinde verilen mücadelelerdir.