dergi

221
set”le birlikte ama işlevsel bakımdan ondan ayrışık, bir dereceye kadar papalığa
benzetilebilecek bir nitelik kazanmıştır (Çetinsaya, 1988: 20; Türköne, 1994: 179).
I. Meşrutiyet’le daha da pekişen söz konusu yeni kavrayışla Osmanlı padişahı artık
“Sultan-Halife”dir ve aradaki “tire” işareti boyutundan beklenmeyecek kadar
büyük anlam taşımaktadır. Çünkü eskiden çok fazla vurgu yapılmamakla birlikte
siyasete “içkin” olan hilafet, bu yeni durumda görünür biçimde öne çıkmış olsa
da artık siyasete içkin değil eklemlidir. “Tire” ise sanki bir pamuk ipliğidir ve kopma
ya da kırılmaya doğru ilerleyen sürecin sinyallerini vermektedir.
Bu hal ve şartlarda 19. yüzyılda kamuoyunun gündemine Yeni Osmanlılar tarafından
getirildiği belirtilen (Türköne, 1994: 182) hilafet nosyonunu en ısrarlı
biçimde öne çıkaran Sultan II. Abdülhamit oldu. Kendi saltanat döneminde
mevcut İmparatorluk topraklarının büyük bir kısmında Müslüman halkların
yaşadığı gerçeğini göz önüne alan II. Abdülhamit, bu coğrafya üzerinde iktidarını
sağlamlaştırmak amacıyla kararlı bir panislâmizm (“İttihad-ı İslâm”) politikası
izleyerek bu politikanın tamamlayıcı bir unsuru olarak da halifelik ünvanını
etkin bir şekilde kullanıma soktu. 15 Dış politik hedeflere de yönelik olmakla
birlikte, Sultan Abdülhamid’in panislâmist politikasının temel amacı, gayrı-
Müslimlerin çoğunlukta olduğu toprakların kaybından sonra, tebaasının ortak
kimliği artık İslâm olan bir İmparatorluğun sürekliliğini sağlamaktı. İlginç olan
nokta bu hedefin kendisini tahttan indirerek, ihtilalci bir girişimle iktidara gelen
İttihad ve Terakki Komitesi tarafından da sürdürülmüş olmasıdır.
Bir tür “parti oligarşisi” olarak nitelenebilecek olan İttihad ve Terakki iktidarı,
Abdülhamid gibi aynı amaç doğrultusunda, yani İmparatorluğun bekâsını sağlamak
için “saltanat”la bitişik biçimde “hilafet” ünvanını da kullanımda tuttu
(Toynbee, 1927: 43). Bununla birlikte 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanından sonra
“Sultan-Halife”nin yetkilerini daha da daraltan 1909 anayasa değişiklikleri ile
halifeliğin kaldırılmasına giden yolda çok önemli bir kırılma noktası daha oluştuğu
söylenebilir (Koloğlu, 1995: 192, 274; Özcan, 1998b: 548). Yine de Birinci
Dünya Savaşı’na Osmanlı Devleti’nin Almanya saflarında katılmasını müteakiben
“Cihad” ilân edilmesi, hilafet nosyonunu öne çıkararak onun önemini artırmıştır.
Ancak hilafet ve ona dayalı cihad vurgusu, özellikle Arap topraklarındaki
Müslümanların milliyetçilik temelinde ortaya çıkan ayrılıkçı hareketliliklerini
engelleyemedi ve İmparatorluğun Birinci Dünya Savaşı’nda karşı karşıya
kaldığı ciddi yenilgi, söz konusu kurum ve sembolün bağlayıcılık açısından etkisizliği
ve yetersizliği yolundaki kanaatlerin daha da güçlenmesine neden oldu.
15 II. Abdülhamit’in halifelik anlayışının genel bir değerlendirmesi ve bu anlayış doğrultusundaki
siyasal pratikten örnekler için bkz. Eraslan, 1995: 198-209. Abdülhamit’in panislâmizm politikası
ve bu politikanın içinde hilafet nosyonunun yeri ve ağırlığı konusunda araştırmaların ve tartışmaların
vardığı en son noktada yapılmış değerlendirmeler olarak bkz. Çetinsaya, 1999a ve
1999b.