dergi

102
PETER IMBUSCH
yok edilişini, varolan ilişkilere uyumu çözümledikleri kültür endüstrisi analizleri,
ya da üretim ilişkilerinin belirli biçimlerini şiddet ilişkileri olarak değerlendirmeleri)
önemli başlangıç noktaları sunmalarıdır. Farklı şiddet fenomenlerinin
ve ilişkilerinin açıklanması için, Frankfurt Okulu başka hiçbir açıklama girişiminde
rastlanmadık ölçüde, konuyla ilgili özel ampirik araştırmalardan yararlanır.
Sonuç olarak, Freud ve Alfred Weber gibi, Horkheimer ve Adorno da dönemlerinin
şiddet deneyimlerini başlı başına birer uyarı olarak kabul ederler ve
daha sonraki yazılarında sürekli olarak bunlara gönderme yaparlar.
Ancak, eleştirel bir gözle bakıldığında, uygarlığın kendisinin gerçekten ‘uygarlık
çöküşleri’ için yeterli bir koşul olup olmadığı, bu arada başka koşulların
gözden kaçırılıp kaçırılmadığı sorusu sorulmalıdır. Ayrıca, şu sorunun yanıtı da
henüz verilmemiştir: Neden benzer modern uygarlıklar da soykırım ve kitlesel
terör girişimlerinde bulunmamışlardır? Eleştirilecek bir başka nokta da, uygarlığın
ve moderniteye ait rasyonalitenin, tarihsel olarak belirlenimci bir etkiyle,
sanki çizgisel ve durdurulamayacak bir süreç sonucunda belirli bir afete doğru
ilerlediği görüşünde ifadesini bulan, tarih kuramına ilişkin oldukça indirgemeci
yaklaşımdır. Bütün bunlara ek olarak Horkheimer ve Adorno’nun çözümlemelerinde
sosyolojik boyutun yetersiz olduğu da söylenebilir.
5. Modern uygarlık süreci ve barbarlık
Uygarlık sürecine ait kuramlar, -burada gösterilmeye çalışıldığı gibi- 20. yüzyılın
ilk yarısında yaşanan şiddet deneyimleri ile çok farklı şekillerde hesaplaştıkları
gibi, uygarlık sürecini de oldukça farklı biçimlerde görmektedirler. Bu değerlendirmelerde
modernitenin çokanlamlılığı da az ya da çok ortaya çıkmaktadır.
Burada paradigmatik olarak seçilen yaklaşımlar özetlenmek istenirse, önce
şiddet, savaş ve terörün uygarlık ve modernlik düşüncesiyle nasıl bir ilişki içinde
bulunduğu ve bir yandan şiddet fenomeni devam ederken, hatta katlanarak
büyürken, diğer yandan aklın özgürlükçü-eleştirel iddiaları ve Aydınlanma postülatları
arasında varolan bariz çelişkinin nasıl çözüleceği sorusu sorulmalıdır.
Modernite ile barbarlık arasındaki ilişkinin açıklanmasında, bunlar arasındaki
öznel bağlantıyı, modernite ile terör / savaş / şiddet arasındaki zamansal koşutluğa
dayandıran basit yaklaşımları aşan dört farklı tutum görülür (krş. Sofsky,
1994: 58ff.; Miller/Soeffner, 1996: 14ff.).
Birinci yaklaşıma göre, insanlık şu ya da bu ölçüde sürekli bir uygarlık süreci
içinde bulunmaktadır, ki bu süreç farklı evrim ve modernleşme kuramları çerçevesinde,
şiddete dayalı hayalî bir ilk durumdan başlayarak -bu ilk durum,
Hobbesçu anlamda ‘herkesin herkesle mücadele’ içinde bulunduğu, ancak Leviathan
ile ‘dizginlenen’ bir ‘doğal durum’ (Hobbes 1984), daha sonra baba katlinde
ifadesini bulan, Freudçu bir ‘ilk sürü’ (Freud 1912/13) ya da değişik aşamalardan
geçerek özgürlükler dünyasına ulaşacak olan Marxçı bir ‘vahşi dö-