dergi

216
konusu tarihsel olayın değerlendirilmesinde “bugün”e ait duruş ya da konumlanışların
belirleyici önemine işaret etmektedir.
Bununla birlikte sürdürülen tartışmaların aydınlatıcı olmaktan çok bir çıkmaza
gitmesinin, esas olarak, tarihe bakıldığında halifeliğin Müslümanlar açısından
bağlayıcılığına ilişkin muğlaklıktan kaynaklandığı söylenebilir. Halifeliğin
kaldırılmasının sonuçları üzerine bir kez daha ve özellikle de günümüzün
kavramsal kategorileri üzerinden düşünmeye çağrı niteliğindeki bu çalışmada,
Hilafet kurumunu “İslâmi iklimde iktidar sorunu” bağlamında ele alarak bu
muğlaklığın giderilmesi yolunda katkı sağlayabileceğimizi düşünüyoruz. Bu
yolda karşımıza çıkan ve hâlâ tatminkâr yanıtlar bekleyen geçerli sorular şunlardır:
Halifelik İslâm ümmeti açısından dünyevi-siyasal süreçler ve etkinliklerde
mi bağlayıcıdır yoksa sınırları yalnızca dinsel-manevi alanı mı çevrelemektedir?
Ya da hem dünyevi hem de dinsel olanı kapsayıcı bir kurumsal mahiyeti olduğu
ileri sürülebilir ve bu sav tarihsel/hukuksal olarak temellendirilebilir mi?
Bu soruları bir çırpıda yanıtlamak mümkün görünmemektedir. Güçlük, İslâm
tarihi boyunca “Hilafet” adı altında ortaya konulan kurumsal pratikte gözlemlenen
farklılıklardan kaynaklanmaktadır.
Özet tarihçe: Hilafet ya da İslâm’ın “iktidar”la tanışması
Kendisinden başka ilah olmayan Allah’a yemin ederim ki, ya bana biat edersiniz, ya da
sizleri ateşte yakarım. 6
İslâmiyette halifelik kurumunun doğuş ve gelişme sürecinin son derece sancılı
olduğu tespit edilmektedir. İslâm tarihsel anlamda kabileden devlete geçişin
imkanlarını sağlarken bu sosyopolitik yapı dönüşümü ile uyarlı biçimde “kültürel”
düzlemde, yani insanların zihniyet ve duygu dünyalarında değişimin hemen
sağlanabilmesi mümkün olmamıştır. İdeal olarak Allah’a kullukta eşitliği
vazeden “yeni” dine inananların önderinin kim olacağı gibi zor bir soru(n) ile
karşı karşıya kalan Müslümanlar, çözüm arayışlarını eski yerleşik alışkanlıklarından
hareketle bulmaya çalıştılar. Bu durum, “Arabistan gibi parçalı toplumların
niteliksel özelliği olan klan çatışmaları[nın] doğal olarak yeni gelen din tarafından
yok edilemedi”ğini göstermekteydi (Arkoun, 1999: 88; ayrıca bkz. Ayu-
uşaklığını yaptığı adamlar iki yıl sonra (1926’da) İsviçre Kanun-i Medenisini cumburlop tercüme
edip alacaklar!..” Akgün (tarihsiz: 84) ise Sultan Vahdettin’in İstanbul’dan ayrılışına değinirken
Vahdettin’i kastederek “Bu kaçışını bile en alçak şekilde planladı” şeklinde bir ifade kullanıyor.
6 Abdullah İbn Zübeyr’in Mekke’de zemzem odasına hapsederek halifeliğini kabul etmeye zorladığı
“Ehl-i Beyt”ten yirmi dört kişiye sarf ettiği tehditkar sözler (akt. Sırma, 1995: 62). Abdullah İbn
Zübeyr Emevilerin halifeliğinin pek itibar görmediği Mekke’de, ikinci Emevi halifesi Yezid’in ölümü
üzerine ortaya çıkan boşlukta halifeliğini ilan etmiş ve 10 yıllık bir ara dönemde biri Mekke’de
diğeri Şam’da olmak üzere iki halife mevcut olmuş, daha sonra duruma hakim olan Emeviler
Zübeyr’i öldürerek İslâm toprakları üzerinde yeniden tek Hilafet’i temsil eder konumuna gelmişlerdir.