dergi

220
halife sıfatını hak edebileceği şeklindeydi. Öyle ki Yavuz Sultan Selim’den önceki
Osmanlı padişahları da 14. yüzyıldan itibaren bu sıfatı kullanmışlardır (Eraslan,
1995: 193). Dolayısıyla tek/evrensel halife döneminden “çoğul halifelikler”
dönemine geçilmiş olduğu söylenebilecek bir dönemde, halife ünvanının yalnızca
Osmanlı sultanlarına atfedilerek onlara münhasır kullanıldığını ileri sürmek
mümkün değildir. 14
Öte yandan halifelik ünvanının İmparatorluğun görkemli dönemlerinde pek
önemsenmediği şeklinde yaygın bir görüş mevcutsa da tarihsel görüntüye titiz
ve dikkatli eğilen incelemeler bunun böyle olmadığına işaret etmektedir. Yavuz’dan
başlayarak Kanuni dahil III. Ahmed’e gelene değin Osmanlı sultanlarının
halife ünvanını kullandıkları ve kendileri için kullanılmasını istedikleri mektup
ya da resmî belgeler bulunmakta olup, Osmanlı sultanları için halife sıfatını
kullanan, onlara “halife” diye hitap eden İslâm dünyasının muhtelif kesimlerinde
hüküm süren yöneticilerin varlığı da tespit edilmektedir (Özcan, 1997: 8-41).
Hatta ünvanın “halifetullah” biçiminde kullanımının dahi söz konusu olduğu
kaynaklardan anlaşılmaktadır (Akgündüz ve Öztürk, 1999: 143). Ayrıca Kanuni
döneminde denizaşırı siyasal nüfuz arayışında halifeliğin ciddi biçimde önem
kazandığını da göz ardı etmemek gerekir (bkz. Eraslan, 1995: 194-195).
Buna karşılık halife ünvanının Osmanlılar tarafından özellikle 19. yüzyılda
etkin biçimde işlerliğe sokulmasının, İmparatorluğun çöküşünü önlemek ve sürekliliğini
sağlamak gibi esas itibarıyla siyasal nedenlerden kaynaklandığı, kabul
edilebilir bir ifadedir (bkz. Türköne, 1994: 174). 1774’te Rusya ile Osmanlı İmparatorluğu
arasında Küçük Kaynarca antlaşmasının imzalanması sırasında kendisini
Osmanlı topraklarındaki Ortodoksların “hâmisi” olarak tanıtan Rus Çariçesi
karşısında Osmanlı sultanının da kendisini Müslümanların halifesi olarak
takdim ederek uzun süre sonra ilk kez halifelik ünvanını etkin biçimde işlerliğe
soktuğu kaynaklarda belirtilmektedir. Bu yeni-başlangıçtan sonra 19. yüzyıl boyunca
Avrupa devletleriyle karşı karşıya kalınan her meselede Osmanlı sultanlarının
kendilerini halife, yani Müslümanların ruhanî-manevî önderi ve İslâm’ın
koruyucusu (hâmisi) olarak takdim ettikleri görülür. Paradoksal biçimde,
zayıflayan “saltanat” sanki hilafete tutunma çabasındadır (Çetinsaya, 1988: 15).
Ancak burada esas üzerinde durulması gereken nokta, hilafetin kavramsal ve
kurumsal bakımdan bir kez daha mahiyet değişimine uğramış olmasıdır. Önceki
sayfalarda altı çizilen, farklı dönemlerde ve değişen koşullara bağlı olarak siyasal
ya da dinsel vasıflarından birisi diğerine karşı öne çıkan halifelik deneyimlerinden
sonra Tanzimat Fermanı’yla birlikte kendisini gösteren ve özellikle gayrı-
Müslimler açısından büyük anlam ifade eden “eşitlikçi” iklimde halifelik “siya-
14 Aynı anda birden fazla halifenin mevcudiyeti meselesi İslâm tarihi boyunca ihtilaflı bir tartışma
konusu olmuş, gerek fıkıhçılar gerekse kelamcılar arasında bunun caiz olduğu ya da olmadığı
hususunda görüş ayrılıkları kendisini göstermiştir. Bu konuya ilişkin bir değerlendirme için bkz.
Yücel, 1999.