dergi

126
ERK YONTAR
ni teori, terim ve araştırma tiplerin geliştirilmesi gerektiğini savunur, Yine bu nedenledir
ki, Elias öncelikle sadece şimdiki zamana yönelik statik sosyal bilimleri
eleştirir. Elias’ın deyişiyle, “Oluşmuş ve daima oluşmakta olan, teorik olarak da o
şekilde, yani oluşmuş ve oluşmakta olan şeklinde kavranmalıdır” (Elias, 1983c:
31). Böyle bir ön koşuldan yola çıkan Elias, statik ve tarihdışı model ve teorilere;
aynı zamanda “sosyolojinin şimdiki zamana geri çekilmesine” (Elias, 1983c: 31)
karşı çıkarak, aslında değişimin, insan ve figürasyonların tâbi olduğu yapısal
özelliklerden oluştuğunu vurgular. Böylece toplumsal dönüşüm, Elias’ın sosyal
süreçler teorisini oluşturan (konstitutiv) parçalardan biridir. Bu yazının başlarında,
Elias’ın dönüşüme yönelik içkin içtepiyi her toplumsal yapının entegral momenti
olarak varsaydığı belirtilmişti (krş. Elias, 1977: 140). Elias’a göre sosyal süreçler
çift kutuplu, dönemli ve itmeler şeklinde meydana gelirler. “Bir yöne doğru
itmeler, diğer yöne doğru itmelerle yer değiştirir. Bu itmelerin ikisi de, aynı zamanda
ortaya çıkabilir. Bunlardan birisi diğerine hâkim olabileceği gibi, diğerine
denk de gelebilir” (Elias, 1986: 244). Ayrıca Elias, üç ana sosyal sürecin varlığını
tespit ediyor. Bunların genel insan gelişmesi çerçevesinde birbirlerini tamamlayıcı
ve karşılıklı bağımlı nitelikteki karakterini, Elias’ın Avrupa, daha doğrusu
Fransa’daki medenileşme sürecinin sosyo ve psikogenetik araştırması çerçevesinde
izlemek mümkündür. Söz konusu süreçlerin ilki, feodalizmden itibaren
günümüze kadar izlenen ve merkezleşmeye doğru gelişen bir devletleşme (Staatsbildungsprozess)
sürecidir. Burada “rekabet figürasyonları” içinde bulunan
derebeyleri, bir başkası tarafından yok edilmemek için, birbirleriyle sürekli bir
mücadele içinde bulunurlar. Böyle bir tekelleşme mekanizması çerçevesinde,
mücadeleye katılan taraflardan biri, bir diğerini yendiği zaman, galip olanın gücü
artar. Elde edilen her yeni galibiyetle, kendi kendini büyüten bir güç ortaya çıkar
ve bu sürecin sonucunda, galiplerden ya biri ya da az sayıdaki galiplerin
oluşturduğu birlik, belli bir yönetim tekeline sahip olurken, diğerleri bunlara bağımlı
duruma düşerler. Devletleşme yönelimi (trendi), yani küçük sosyal birimlerin
daha büyük entegrasyon birimlerine doğru geliştiği entegrasyon süreci, ikinci
ana sürecini teşkil eden, fonksiyonel ayrımlaşma (Prozeß der Funktionsteilung)
süreciyle birbirini tamamlayacak biçimde ilişkilidir. Fonksiyonel ayrımlaşma süreci,
ya da daha genel bir deyişle, toplumların artan farklılaşmasına karşılık, tek
tek bireylere verilmiş sosyal pozisyon ve fonksiyonların ihtisaslaşmasında da artma
süreci, aynı şekilde kesintisiz olarak eski çağlardan itibaren karşıt yönelimleri
de kapsayacak şekilde günümüze 11 kadar süren yönlü bir süreçtir. Artan toplumsal
farklılaşmayla birlikte, tek tek insanların ve toplumsal birim ya da grupların
karşılıklı bağımlılık derecesi de artar. Bu suretle, söz konusu toplumsal süreçteki
etki ve bağımlılık zincirleri gittikçe uzayarak her insanın daha hesaplanabilir ve
11 Günümüzde bu türlü fonksiyonel farklılaşma süreçlerine, iş ve meslek (ve de kurumsallaşmış
bilim) alanlarındaki ihtisaslaşma olgusunda açık bir şekilde rastlamak mümkündür.