dergi

ZAMAN: MODERN VE POSTMODERN 195
leşmesiyle özelliklendirilen bu yeni zaman kavrayışı, artık döngüsel değil evrimci
ve ilerlemeci bir zaman kavrayışıdır. Dolayısıyla Fabian’ın belirttiği gibi,
bu anlamda dünyevileşen zamanın bedeli, ona sahip olanlara (Batı) dünyanın
geri kalanını tarih için kurtarma hakkı vermesi, yani bir mekânı işgal etme aracına
dönüşmesi, böylece de kolonyalist ve emperyalist politik uygulamalarla işbirliği
içine girmesi olmuştur (Fabian, 1983: 26, 146).
İnsanlar tarafından giderek dünyanın her köşesinde paylaşılmaya başlanan
uzay-zamana, ben ve ötekilere, yaşamın olanakları ve zorluklarına ilişkin deneyim
tarzı olarak modernliğin, Berman’ın ayrımıyla, ilk evresidir yaşanan (Berman,
1994: 13). 1790’ların devrimci dalgasıyla 20. yüzyıl arasındaki ikinci evreyi,
20. yüzyıl başından günümüze ulaşan üçüncü evre izlemektedir Berman’da.
Dönemleştirmeler bir yana, modernlik olarak adlandırılanın nasıl kavrandığı,
zamanın da nasıl kavrandığının toplumsal ve kültürel bağlamını oluşturmaktadır.
Postmodern zaman kavrayışının geçersizleştirdiği öne sürülen modern zaman
kavrayışı, bilişsel haritaların oluşmasını da etkileyecektir. Tabiî ki kapitalizmin
geliştiği ekonomi- politik bir bağlam içinde...
II. Zamanın toplumsal örgütlenişi ile kapitalizm arasındaki ilişki
Zamanın toplumsal örgütlenmesi ve deneyimlenmesinin yukarıda özetlenen
hatları, bu sürecin, üretim biçimlerinin ve bununla uygunluk gösteren bilişsel
haritaların dinamik bir eklemlenmesi olduğunu düşündürmektedir. Merkantilizmden
piyasa kapitalizmi, tekelci kapitalizm ve “küresel” kapitalizm koşullarına
yönelişin de, nesnel zamanın örgütlenmesi açısından farklı aşamalar olduğunu
belirtmek yanlış olmayacaktır. Harvey’in yerinde bir şekilde saptadığı gibi
“zaman ve mekân konusundaki nesnel kavrayışların zorunlu olarak toplumsal
yaşamın yeniden üretimine hizmet eden maddi pratik süreçler aracılığıyla yaratıldığını”
iddia etmek olanaklıdır. Bu demektir ki “her özgül üretim tarzı ya da
toplumsal formasyon, kendine özgü bir zaman ve mekân pratikleri, kavramları
bohçası içerecektir” (Harvey, 1997:230). Benzeri bir vurguyu taşıyan Jameson’un
geç kapitalizmin kültürel mantığı olarak postmodernizm yaklaşımında
da, kapitalizmin farklı aşamaları ile kültürel mantığın bu aşamalara denk düşen
görünüşleri arasında bir ilişkisellik bulunduğu için, zaman kavrayışı da dönemin
mantığına uygunluk göstermektedir (Jameson,1992: 460).
Bu yaklaşımın en katı ifadesi, Perry Anderson’un anlatımında bulunmaktadır.
Anderson’a göre, günümüzde olanca eziciliğiyle geçerli olan koşullar, modernlikten
değil kapitalizmden kaynaklanmaktadır (Anderson ve Wood, tarihsiz,
40). Hem daha fazla küreselleşmiş hem de daha fazla parçalara bölünmüş,
yeniden yapılanmış kapitalizmin bu aşamasında postmodernizm, “çağımız kapitalizminin
koşullarını, bütüncül ve evrenselci bir yaklaşımla değerlendirmenin
olanaksızlığını vurgulamasıyla”, kapitalizmin bu aşaması için “uygun” bir