dergi

252
önemli toplumsal olayların, gerçek anlamda etkilerini, en az yüz yıl sonra göstermeye
başlandığı tezidir. “Her seferinde büyük hayretlerle görülmektedir ki,
belli düşünme, duyma ve davranış kalıpları, dikkati çekecek biçimde yeni koşullara
uyarak, aynı toplumda birçok kuşak sonrasında yeniden ortaya çıkmaktadır”
(Elias, 1990a: 8, 165). Bu nedenle, insanlık tarihini anlayabilmek için, yüzer
yıllık devreleri açıklayabilecek modellere ihtiyacımız olduğunu söyler (Elias
1990a: 8). Çünkü, eğer toplumsal dönüşüm diye bir şeyden söz etmek istiyorsak,
bu ancak, birçok kuşağı birden kapsayacak gelişme aşamalarından geçerek
tamamlanabilir (Elias, 1981: 18).
Uzun süreçleri kapsayan bir tarih perspektifi oluşturma fikrinin, hiç de Elias’a
ait bir yenilik olmadığının rahatlıkla ileri sürülebileceğini biliyorum. Başta
August Comte, Karl Marx olmak üzere 19. yüzyıl düşünürlerini, 20. yüzyıl sosyal
bilimcilerinden ayıran temel noktalardan birisinin, onların, toplumsal olayları
“uzun süreçler” içinde anlamaya çalışan teorik modeller kurma çabaları olduğunu
biliyoruz. Elias da, başta Uygarlık Süreci kitabına 1968’de yazdığı önsöz
olmak üzere çeşitli makalelerinde bu gerçeğin altını çizer ve Comte ve Marx’ın
özellikle bu yönlerinden övgüyle söz eder. Onları sosyolojinin “atası” sayar (Elias,
1977: 127). Kendi yaptığını, Marx ve Comte’un başlatmış oldukları ama fazlasıyla
“öznel kaygılarını” süreç analizlerine soktukları için beceremedikleri
işin devam ettirilmesi olarak görür. Asla “eksik kalanı tamamlama” ilişkisi değildir
bu. “Adorno Ödülü”nü aldığı törende yaptığı konuşmada söylediği gibi,
kendisinden önce yakılmış bir meşalenin bir dönem “taşıyıcısıdır” ve kendisinden
sonra da başkaları bu meşaleyi taşımaya devam edeceklerdir (Elias ve Lepenies,
1977).
Elias’ın, uzun dönemleri kapsayan süreç analizinin en ayırdedici noktasının,
esas olarak, tek-nedensellik ilişkisi üzerine oturan izah tarzlarını reddetmesidir
diyebiliriz. Birbirinden ayrı farklı süreçlerin altını çizer. Bu konuda değişik eserlerinde
değişik tasniflerde bulunur. Örneğin, Über Sich Selbst’de (Kendisi Üzerine)
dört süreçten bahseder. A) Üretim araçlarının gelişimi, B) şiddet araç ve aygıtlarının
gelişimi, C) bireyin kendi üzerindeki özdenetiminin gelişimi ve D) yönelim
araçlarının (bilginin) gelişimi (Elias, 1990b: 157). Bu düzeyler birbirinin
içine girer ve karşılıklı birbirini etkilerler. Her bir boyut kendi içinde ayrı bir gelişme
dinamiğine sahiptir. Birindeki gelişme, diğerlerindeki gelişmelere indirgenemeyeceği
gibi, onların otomatik sonucu olarak da açıklanamazlar. Bir başka
çalışmasında, A) (genellikle iktisadi düzeydeki işbölümü ile sınırlı tutulan
ama onunla asla sınırlı olmayan) toplumsal farklılaşma; B) giderek büyük entegre
birliklerin oluşması ve küçük birliklerin büyük birlikler içinde entegrasyonu;
C) sosyal olarak neyin yasak, neyin izinli olduğunu belirleyen toplumsal
davranış ölçülerindeki değişmeler - ki bu insanların kişilik yapılarının giderek
“uygarlaşması” olarak da anlaşılabilir; D) insanların kendi yönlerini bulmada
kullandıkları araçların (bilginin) gelişimi ve E) sermayenin giderek yoğunlaşma-