dergi

239
man” (“Hindu” değil) ulusçuluğu üzerinde önemli izlere sahip olduğunu belirtmek
gerekir. Tek farkla ki artık daha fazla Altkıta ötesinden arayışlar söz konusu
değildi. Hareketin düşünsel çerçevesi ve pratiğinin yeni ve artık daha fazla evrensellik
iddiası taşımayan bir yoruma tâbi tutulmasından, Muhammed İkbal’in
“çok-milliyetli fakat yerel (bölgesel) vurgulu panislâmizmi”nin doğuş
bulmasına ve yapıtaşı din olan nadir ulus-devletlerden biri olarak Pakistan idealinin
gerçeklik kazanmasına temel oluşturduğu ileri sürülebilir (Ahmad, 1967:
140; Niemeijer, 1972: 178; Minault, 1982: 212).
Değerlendirme
God made man and the Devil made the nation. 45
Yukarıda sergilenen görüntü, İslâm dünyasında ilk ortaya çıktığı dönemlerden
1900’lerin ilk çeyreğine kadar gelen süreçte, ne hukuksal temeller ne de kurumsal
pratik itibarıyla, mutabakat çerçevesi kesinkes çizilmiş bir halifelikten söz
edilemeyeceğini gözler önüne serer. Kurumun mahiyeti, işlevleri ve etki alanı
ile sınırları, zamanın-mekânın özgüllüklerine ve siyasal koşullara bağlı olarak
çeşitlenmiş, özellikle de siyasal iktidarlar ve iktidarlararası mücadeleler, halifeliği
sahiplenmek veya denetlemek konusunda belirleyici olmuştur. Halifelik ilkin
Peygamber’le birlikte ortaya çıkan İslamî sosyopolitik yapının, Peygamber’in
ölümünden sonra da varlığını sürdürebilmesi hedefiyle doğuş bulmuş bir siyasal-dünyevi
liderlik makamı olarak gündeme gelmiş, ancak daha en baştan, etnik
bölünmüşlüklerin söz konusu makam üzerinden sürdürülen iktidar mücadelelerine
yol açması söz konusu olmuştur. Daha sonra ise dinsel-ilahî otoriteyi
beraberinde getiren bir kutsiyet atfı ile bu dünyevi-siyasal makamın etki gücü
daha da pekiştirilmiştir. Buna mukabil, değişen koşullar siyasal iktidar açısından
bir parçalanmaya yol açtığında, bu parçalanmış yapı içerisinde halifelik bir
meşruiyet kaynağı olarak yalnızca dinsel bir sembol durumuna gerilemiştir. İlginç
olan nokta, halifelik kurumunun İslâm toplumunun gündemine gelmesinden
itibaren kendisini gösteren bu pratikler setinin, yani siyasal ile dinsel temsiliyet
arasında bazen her ikisini de kapsayan gidiş-gelişlerin, tarihin ileri sayfalarında
dönemin ve ortamın özelliklerine bağlı olarak tekrar tekrar ortaya çıkmış
olmasıdır. Bu olgu, halifelik kurumunun hukuksal mahiyetine ilişkin belli
ilke ve kuralların yerleştirilmesini engellemiştir. Böylesi bir kuramsal çerçeve
üzerinde mutabakat eksikliği, 1924’te Türkiye’deki “İlga” kararı sonrasında Müslüman
ülkeler yöneticilerini kurumu yok olmaktan kurtarma yolunda geçerli
bir çözüm üretmekte başarısızlığa götüren önemli bir etken olsa gerektir. Hali-
45 Hint Hilafet Hareketi’nin yukarıdaki alt-bölümde de bahsedilen önde gelen isimlerinden Muhammed
Ali’nin halifeliğin kaldırılmasını izleyen süreçte sarfettiği bir söz [Tanrı insanı yarattı,
Şeytan da ulusu] (akt. Watson, 1955: 94).